جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین مباحث مطرح شده در حوزه های معرفتی، شناخت شخصیت انسان می باشد. شخصیت، تبلور هماهنگ مجموع عناصر و فعالیت های درونی می باشد که مدیریت اصول بنیادین جهان درونی را در دست دارد. به همین علت انسان در میان پدیده های هستی در بالاترین جایگاه قرار دارد، او از خاک آفریده شده و دارای نیروی عقل و معجونی از نیروهای متضاد، اخلاط مختلف و احساسات متفاوت می باشد که شخصیت او را شکل می دهد. تحقق کمال و رسیدن به هر مرتبه از رشد شخصیت و نیز جلوگیری از هرگونه انحطاط و سقوط، در گرو شناخت ابعاد شخصیت، عوامل موثر در شکل گیری و سقوط آن می باشد. یکی از مهمترین منابعِ شخصیت شناسی، سخنان گهربار امیرالمومنین علی(ع) می باشد. حضرت(ع) شخصیت انسان را متشکل از دو بخش عقل و شهوت می داند که سعادت و شقاوت انسان بستگی به نوع استفاده از این دو بخش دارد. ایشان عوامل موثر در ایجاد شخصیت را سه عامل خانواده، محیط و اراده معرفی می نماید . امیرالمومنین(ع) عوامل زمینه ساز سقوط شخصیت انسان را در حوزه اعتقادات: عدم ایمان و غفلت ذکر می کند که سبب روی آوردن به هوای نفس و آرزوهای طولانی می باشد. افزون بر این در حوزه اخلاق: عُجب، تکبر، حسد، طمع و بخل و در حوزه عمل: ثروت اندوزی، ظلم و ستم و ابتلائات الهی را از جمله عوامل سقوط شخصیت انسان بر می شمرند.

خدا در اندیشه ولفهارت پانن برگ تعین بخش مطلق واقعیت است و الوهیت او سراسرهستی وآفرینش از جمله طبیعت را در بر می گیرد. از این رو، پانن برگ تعامل الهیات با محوریت خداوند و علوم طبیعی با محوریت طبیعت را گریز ناپذیر می داند. ازدیدگاه او چگونگی امکان تحقق چنین تعاملی را باید بیش از هر چیز برپایه روش شناسی ویژه هر یک از این دو قلمرو بسنجیم. چنین سنجشی به باز نگری در حدود و ماهیت علم و الهیات و پذیرش امکان تعامل و گفتگویی فراتر از قلمرو های ویژه آنها و در سطحی سوم یعنی تاملات فلسفی خواهدانجامید. پانن برگ در تبیین امکان این گفتگو بر مبنای ادعاهای کلیدی خود موفقیت چندانی نداشته است، اما بی گمان از پیشتازان تاثیرگذار و الهام بخش این حوزه بوده است.

بنابر سنت رایج ناب‌گرایی معرفتی صرفاً عوامل مودی به صدق در حصول معرفت دخیل‌اند. نظریۀ «تعدی عملی» در مخالفت با این سنت استدلال می‌کند که اگر قائل به خطاپذیری در معرفت باشیم، باید به تأثیر عوامل غیرمعرفتی نظیر شرایط عملی فاعلین در تحقق معرفت نیز اذعان کنیم. در این مقاله نشان خواهیم داد که تقابل تعدی عملی با ناب گرایی نه تنها غیر شهودی نیست که حاوی بینش‌ها و شهودهایی است که به راحتی نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. البته مقبولیت این رویکرد به چنین بینش‌هایی خلاصه نمی‌شود و به شکل ایجابی نیز بر نسبت این دیدگاه با مفاهیم بنیادین معرفت شناسی استدلال هایی اقامه شده است که مهمترین آن‌ها، استدلال بر اصلی به نام اصل معرفت – توجیه است که در صورت اذعان به خطاپذیری در تقابل با ناب‌گرایی خواهد بود. انتقادات متعددی به نظریۀ تعدی عملی وارد شده است. اغلب تقابل این نظریه با ناب گرایی را به چالش کشیده‌اند و در تلاش هستند تا نقش این نظریه را به حوزه‌هایی غیر از معرفت تقلیل دهند یا قرائت‌های ناب گرایانه از آن ارائه دهند. در پاسخ به این انتقادات طرفداران نظریۀ تعدی عملی عدم کفایت و تبعات مشکل ساز چنین تلاش‌هایی را نشان داده‌اند. با در نظر گرفتن ملاحظات فوق شاید بتوان ادعا کرد که نفی ناب-گرایی چندان هم که در بادی امر غیر شهودی به نظر می‌رسد در واقع چنین نیست.

ولفهارت پانن برگ ( - 1928) متاله آلمانی الهیات پروتستان، با تاثیر پذیری از رویکردهای مختلف الهیات جدید، تلاش نموده است رویکرد میانی در مسئله نحوه تعامل الهیات با علوم بشری مدرن اتخاذ نماید. پانن برگ در این راستا مناسبترین عامل انسجام دهنده و وحدت بخش الهیات با علوم بشری را تاریخ می داند و بدین ترتیب رسالت اصلی خود را تمرکز بر تاریخ و فلسفه تاریخ و ارتباط متقابل آن با الهیات تعریف می کند. وی در تشریح ابعاد وابستگی تاریخ و الهیات، از طرفی ماهیت، معناداری و وحدت تاریخ را در گرو قرائت دینی از تاریخ می داند و از دیگر سو توجیه حقانیت خداوند را بواسطه خصلت ضرورتا تاریخی وحی ممکن قلمداد می کند. البته تاکید پانن برگ بر مسئله تاریخ صرفا در مباحث تاریخی خلاصه نشده است و در انسان شناسی و مسیح شناسی خاص وی نیز ریشه دارد. پانن برگ در انسان شناسی مورد نظر خود معتقد است امروزه باید سخن گفتن از خدا را از انسان آغاز کنیم و بر این مبنا با پرداختن به خصایص منحصر به فرد انسان ها در قیاس با سایر موجودات سعی دارد به پرسش از خداوند منتهی شود و بدین ترتیب جستجوی خداوند را در مرکز نیازهای وجودی انسان ها جای دهد. مباحث پانن برگ در مسیح شناسی نیز تاکید بر این مسئله دارد که سخن گفتن از عیسی را باید از شخصیت تاریخی وی و با توجه به زمینه های معادشناختی یهودی حاکم بر زمان وی درک کرد. پس از بررسی شخصیت تاریخی عیسی باید مسئله الوهیت وی را با لحاظ هر دو جنبه الوهی و انسانی مورد بررسی قرار داد. آراء پانن برگ در مواضع مختلفی بویژه به جهت تاثیر پذیری از فلسفه تاریخ هگل و گرایش به نوعی جبر تاریخی و نیز خصلت انحصارا مسیحی قابل نقد و بررسی هستند.

یکی از مهمترین مباحث مطرح شده در حوزه های معرفتی، شناخت شخصیت انسان می باشد. شخصیت، تبلور هماهنگ مجموع عناصر و فعالیت های درونی می باشد که مدیریت اصول بنیادین جهان درونی را در دست دارد. به همین علت انسان در میان پدیده های هستی در بالاترین جایگاه قرار دارد، او از خاک آفریده شده و دارای نیروی عقل و معجونی از نیروهای متضاد، اخلاط مختلف و احساسات متفاوت می باشد که شخصیت او را شکل می دهد. تحقق کمال و رسیدن به هر مرتبه از رشد شخصیت و نیز جلوگیری از هرگونه انحطاط و سقوط، در گرو شناخت ابعاد شخصیت، عوامل موثر در شکل گیری و سقوط آن می باشد. یکی از مهمترین منابعِ شخصیت شناسی، سخنان گهربار امیرالمومنین علی(ع) می باشد. حضرت(ع) شخصیت انسان را متشکل از دو بخش عقل و شهوت می داند که سعادت و شقاوت انسان بستگی به نوع استفاده از این دو بخش دارد. ایشان عوامل موثر در ایجاد شخصیت را سه عامل خانواده، محیط و اراده معرفی می نماید . امیرالمومنین(ع) عوامل زمینه ساز سقوط شخصیت انسان را در حوزه اعتقادات: عدم ایمان و غفلت ذکر می کند که سبب روی آوردن به هوای نفس و آرزوهای طولانی می باشد. افزون بر این در حوزه اخلاق: عُجب، تکبر، حسد، طمع و بخل و در حوزه عمل: ثروت اندوزی، ظلم و ستم و ابتلائات الهی را از جمله عوامل سقوط شخصیت انسان بر می شمرند.

یکی از مباحث مهم الهیات جدید مسیحی نسبت ایمان و تاریخ است. سرآغاز این بحث به نقد تاریخی کتاب مقدس باز می گردد. آنچه انگیزه پرداختن به تاریخ و نسبت آن با ایمان را به وجود آورده است، ارتباط میان الوهیت (به مثابه یک واقعیت) و دنیایی است که آن را حوادث تاریخی می سازد. پانن برگ تحت تاثیر سنت ایده آلیسم آلمان و تفکر فلسفی هگل در باب تاریخ و نیز فضای نقد تاریخی، الهیات مسیحی را در متن مباحث تاریخی مدرن قرار داد و با مواجهه ای انتقادی از منظر الهیات به بررسی آن پرداخت. پانن برگ در این راستا می کوشد، با ارایه تفسیری هرمنوتیکی از مساله انکشاف الهی یا وحی متناسب با تفکر تاریخی مدرن، از الهیات مبتنی بر تاریخ رستگاری به الهیات تاریخی روی آورد.

مسئله تخیل همواره از مباحثی است که در حوزه های مختلف فکری در حوزه الهیات و دین پژوهی در دوران معاصر، از یک سو همراه با مبحث «تجربه دینی»، و از دیگر سو ذیل انسان شناسی کلامی یا الهیاتی برخی متفکران، بدان توجه شده است. ولفهارت پانن برگ، متاله معاصر آلمانی، با بررسی ضعف و قوت های مباحث مربوط به تجربه دینی، کوشید تا به واسطه طرح بحث قوه تخیل ذیل بخشی از دیدگاه های انسان شناختی خود، در عین بهره برداری از ظرفیت های مختلف این مباحث، از کاستی های آنها نیز در امان باشد. در این مقاله پس از بررسی مختصر بستر معرفتی انسان شناسی پانن برگ، در تفکر جدید به طورکلی و در حوزه الهیات مسیحی به طور خاص، به تشریح دیدگاه های وی در باب جایگاه قوه خیال و خصایل و ویژگی های وابسته به آن، و ظرفیت هایی که در جهت مواجهه با خداوند در انسان ایجاد می کند، خواهیم پرداخت.