جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مصباح العرفان و مفتاح البیان، رساله ای کلامی - فلسفی است که همانند تجرید الاعتقاد خواجه طوسی، فلسفه را به خدمت کلام در آورده است که به هین جهت از آن به کلامی - فلسفی تعبیر می شود. نام بحرانی به عنوان مولف در صفحه اول رساله آمده است، اما در هیچ کتابی به این انتساب اشاره نشده است. با این حال و به رغم شباهت هایی که عبارات رساله با مکتوبات دیگر او دارد، تا دستیابی به مدارک و شواهد افزون تر این رساله از آثار بحرانی دانسته می شود.

الاشارات‌، تالیف علی بن سلیمان ستراوی بحرانی، كتابی‌ است‌ در کلام امامیه و حكمت‌. آقابزرگ‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ را به‌ خط حسین‌ بن‌ علی‌، فرزند بحرانی‌، در عراق دیده‌ كه‌ عنوان‌ كامل‌ آن‌ اشارات‌ الواصلین‌ الی‌ علوم‌ العمیان‌ و تنبیهات‌ اهل‌ العیان‌ من‌ ارباب‌ البیان بوده‌ است‌. شاگرد وی‌، ابن‌ میثم‌، نیز شرحی‌ بر این‌ كتاب‌ نوشته‌ است‌.

ابوالحسن‌ جمال‌الدین‌ (یا كمال‌الدین‌) على‌ بن‌ سلیمان‌ ستراوی‌ بحرانی‌ شاگرد ابن سعاده کمال الدين احمد بحرانی، پس‌ از مرگ‌ استاد خود، رساله او را كه‌ مشتمل‌ بر ۲۴ مسأله‌ در علم‌ بود، نزد خواجه نصیرالدین طوسی فرستاد و خواهان‌ شرح‌ و توضیح‌ مسائل پیچیده آن‌ شد و خواجه نیز به آن پاسخ داد. ویژگی خاص رسالة شرح مسئلة العلم در مقایسه با دیگر نوشته‌های مشابه این است که این رساله از ابتدا رساله‌ای است در باب معرفت‌شناسی و نه اینکه مسئلة علم در آن به عنوان نوعی از وجود، وجود ذهنی، مطرح گردد. ابن سعاده در بحث‌های کلامی و فلسفی خود مباحث مختلف مربوط به علم را در بیست و چهار مسئله مورد بحث قرار داده و در نظر داشته است که آنها را به صورت کتابی تدوین نماید، اما عمر او کفاف نمی‌دهد و بنا بر آنچه از متن رسالة موجود بر می‌آید شاگرد برجستة او جمال‌الدین علی بن سلیمان بحرانی آنچه را که از استادش درحد یک «فهرست» مطالب کتاب برجای باقی مانده بود تفصیل داده و فروعی بر اساس آن تفریع کرده و سپس مجموعه را برای خواجه نصیرالدین طوسی ارسال می‌دارد تا خواجه در مورد آن اظهار نظر کند. خواجه از این پیشنهاد استقبال می‌کند و نتیجه را برای جمال الدین باز می‌فرستد. این رساله که متن اصلی آن در قطع چاپ معمولی مشتمل بر 30 صفحه است آقای عبدالله نورانی در سال 1345 هجری قمری بر اساس نسخ معتبری که در اختیار بوده است تصحیح و به چاپ رسانده‌اند. اما در نسخه ای که اخیرا توسط حسن انصاری در استانبول مشاهده شده، در ضمن مجموعه ای نسخه دیگری از رسالة العلم کمال الدين و شرح خواجه بر آن یافت شده که بسيار با ارزش است. امتياز اين نسخه علاوه بر قدمت آن، با نسخه چاپی اين اثر که به وسيله استاد نورانی به دست داده شده اين است که در نسخه حسن انصاری رساله ای که جمال الدين علي بن سليمان برای خواجه طوسي فرستاده و مشتمل بر رسالة العلم استادش بوده مستقلا در آغاز آمده و بعد به شکل مستقل پاسخ طوسي به آن درج شده است؛ اين در حالی است که در نسخه چاپی، رساله اصلی و پاسخ طوسي در هم آميخته شده و گاه موجبات اشکال را در فهم و تشخيص و تمايز ميان گفته ها فراهم می کند.

سلامان‌ و ابسال، گزیده ترجمه عربی‌ حنین‌ بن‌ اسحاق‌ از متن‌ یونانی‌ این‌ داستان‌ است‌؛ اما در چاپی‌ كه‌ از این‌ كتاب‌ در حاشیه شرح‌ الاشارات‌‌ خواجه نصیرالدین طوسی (چاپ‌ ۱۳۰۵ ش‌) صورت‌ گرفته‌، نامی‌ از بحرانی‌ دیده‌ نمی‌شود.