جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حمل اولی و حمل شایع از امور مهم و پر اهمیت در حکمت متعالیه و فلسفه صدرایی است؛ به حدی که جناب ملاصدرا برخی ابهامات و شبهات را از این طریق پاسخ داده‌اند. البته هر چند می‌توان این امر را در عبارات گذشتگان نیز پیدا کرد، ولی ایشان توانسته است این نکته و انواع حمل را تقریر و واضح نماید. اما مطلب قابل توجه اینکه ایشان فقط اولی و شایع را به عنوان قید موضوع و قید حمل لحاظ کرده‌اند؛ درحالی‌که اولی و شایع را می‌توان به‌عنوان قید برای محمول نیز قرار داد. بنابراین محمول به حمل اولی یعنی مفهوم محمول و محمول به حمل شایع یعنی حقیقت عینی و خارجی محمول. مرحوم ملاصدرا و ـ به تبع ایشان ـ مرحوم علامه، شبهه معروف وجود ذهنی را نیز با حمل اولی و شایع به قید حمل پاسخ داده و معتقدند که اگر می‌گوییم وجود ذهنی کیف نفسانی است، مراد حمل شایع و اگر می‌گوییم وجود ذهنی از مقوله خارج است، مراد به حمل اولی است. لکن با نگاه دقیق آشکار می‌شود که آنچه شبهه را حل می‌کند، اولی است و شایع فقط قید محمول است. یعنی وجود ذهنی، با مفهوم مقوله خارج اتحاد داشته و همچنین با حقیقت عینی و خارجی کیف نفسانی نیز متحد است. بدین‌معناکه از مقوله کیف نفسانی بوده و با مفهوم جوهر متحد است. البته این اتحاد با مفهوم جوهر، از حیث مرآت بودن تصویر ذهنی با خارج است. یعنی مفهوم جوهر و مفهوم انسان از یک چیز که ماهیت انسان باشد حکایت می‌کند. والّا مفاهیم باهم متفاوت هستند. برای تبیین مطلب، در پایان مقاله آمده است که احتمالاً مراد مرحوم ملاصدرا و علامه نیز همین بوده است. لکن تصور کرده‌اند این تفاوت به خاطر اولی و شایع به قید حمل است. درحالی‌که اولی و شایع به قید محمول پاسخ شبهه است.

قاعدۀ ضرورت علّی و معلولی بیان می‌کند که هر معلولی نیازمند علت تامه است؛ زیرا با وجود علت تامه، معلول ضروری و بدون آن تحقق معلول ممتنع است. این قاعده به حسب ظاهر با اختیار ـ که ما در درون خود به علم حضوری و وجدان می‌یابیم ـ تنافی دارد؛ زیرا طبق این قاعده، ترجیح احدالطرفین در اختیار که فعلی را انجام دهیم یا ترک کنیم، خود یک فعل و نیازمند علت است که با وجود آن علت تحقق ترجیح فعل یا ترک بر دیگری ضروری، و بدون آن علت، تحقق ترجیح ممتنع است. پس دیگر اختیار و اراده برای ما ـ که اگر بخواهیم انجام دهیم یا ترک کنیم ـ معنا ندارد و به آن علت مربوط است. به بیان دیگر، فعل اختیاری مانند غذا خوردن فعلی است که اگر علت تامه آن محقق باشد، این فعل قطعاً محقق می‌شود و اگر علت تامه آن محقق نباشد، این فعل محقق نمی‌گردد. برای حل این شبهه پاسخ‌های متعددی داده شده است؛ مثل تخصیص قاعدۀ علیت یا یافتن علت برای ترجیح مثل شوق اکید یا یک سوی کردن قاعده و... که هیچ‌یک صحیح نیست. پاسخ صحیح آن است که ترجیح احدالطرفین ذاتی اختیار است و محتاج دلیل جدا از اختیار نیست و طبق قاعدۀ «الذاتی لا یعلل» تخصّصاً و موضوعاً از قاعدۀ علیت خارج است، یعنی علت تحقق اختیار، خداوند است، ولی ترجیح احدالطرفین ذاتی اختیار است و به دلیل جدا نیاز ندارد.

در این رساله سعی شده است که به سوال «عوامل پیدایش دین چیست؟» با توجه به مبانی روانشناختی، جامعه شناختی و با تأکید بر اندیشه استاد مطهری پاسخ داده شود. صاحب نظران غرب، در این زمینه دیدگاه های متفاوت ارائه داده اند؛ در حوزه روانشناسی فروید، یونگ و فویرباخ هر کدام به ترتیب: عقده های سرکوب شده جنسی، صور مثالی موجود در ضمیر ناخودآگاه و از خود بیگانگی انسان را عوامل به وجود آمدن دین دانسته اند. اما جامعه شناسان، از قبیل آگوست کنت، امیل دورکیم و کارل مارکس به ترتیب: جهل علمی بشر، سیطره روح اجتماعی بر افراد و بالاخره تضادهای طبقاتی را منشاء پیدایش دین قلمداد کرده اند. در بیانانت دانشمندان غربی نکنه ای که بیشترین برجستگی را داشته و مورد اتفاق همه آنها بوده است: «مسلم گرفتن غیر عقلانی بودن و عدم وحیانیّت دین» بوده که شهید مطهری آنرا نه تنها یک ادعای بدون دلیل دانسته، بلکه دلایلی بر اثبات عقلانیت دین مطرح کرده است. استاد مطهری بعد از بطلان نظریات طرح شده، فطری بودن دینداری را با دلایل عقلی، تاریخی، تجربی و نقلی به اثبات رسانده است.