جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فتح الله گولن یکی از برجسته ترین و موثرترین تجددگرایان دینی معاصر در ترکیه و جهان اسلام است. وی از راه بازاندیشی در مبانی اجتماعی فرهنگی دین اسلام، به گفتمانی هویت پایه دست یافته و آنرا با شبکه جنبش خود در بسیاری از نقاط جهان گسترش داده است. از گفتمان گولن با عناوینی همچون اسلامگرایی فرهنگی، اسلامگرایی مدنی، اسلامگرایی آموزشی و... یاد می شود. این پژوهش به دنبال واکاوی سامانه نشانه شناختی و مبانی گفتمانی این جنبش و نسبت یابی میان آن و گفتمان اسلام سیاسی عمل گرای حزب عدالت و توسعه و گروه هایی همانند اخوان المسلمین است. مدعای نوشتار این است که جنبش گولن، نهضتی استوار بر خوانشی فرهنگی هویتی از اسلام، در تضاد با گفتمان سیاسی سنتی، اسلا مگرایی سلفی و رادیکال بنیادگرا، و مبتنی بر ارکانی چون هویت، شریعت حداقلی، دموکراسی، رواداری، سکولاریسم، مدنیت و آموزش، هزمت (خدمت)، گفت وگوی بین فرهنگی و بین الادیانی و... است. چارچوب نظری جستار، استوار بر نظریه تحلیل انتقادی گفتمان نورمن فرکلاف است که با دقایقی از خوانش تئون فندایک و روث وداک تقویت شده است. در این شیوه میان نظام نشانگانی و معنایی متن و ساختارها و زمینه های سیاسی اجتماعی ارتباط برقرار شده؛ روندهای ذهنی و عینی ساخت معنا و انتساب دال، مدلول و مصادیق در سامانه مفصل بندی تبیین می شود.

مقاله پیش رو به دنبال واکاوی مبانی عمل‌گرایانه اندیشه موعودگرایی و مسیانیسم شیعی- اسلامی (مهدویت) در گفتمان سیاست خارجی امام خمینی است. بر این اساس پرسش اصلی این است که «اندیشه موعودگرایی به چه نحو و بر اساس چه مؤلفه‌ها و روندهایی در گفتمان سیاست خارجی امام خمینی مفصل‌بندی شده و این خوشه نشانگانی چه تأثیراتی بر ساختار کلان سیاست خارجی ج.ا.ایران گذاشته است؟». در مقام پاسخ فرضیه مقدماتی بدین‌صورت طرح می‌شود: «گفتمان سیاست خارجی امام خمینی عموماً متوجه بعد عمل‌گرایانه اندیشه موعودگرایی بوده و بر این بنیاد، در پرتو دوگانه مستضعف - مستکبر، سه سطح ایدئولوژیک (مبانی و منابع هویت پایه)، استراتژیک (حوزه سخت‌افزار قدرت؛ امنیت و توسعه ملی) و دیپلماتیک (مبتنی بر تحقق منافع ملی) را برای سیاست خارجی ج.ا. ایران مفصل‌بندی می‌نماید». در این رویکرد که شاید بتوان از آن با عنوان واقع‌گرایی آرمان‌نگر یادکرد، موعودگرایی شیعی یا همان ایده مهدویت در حدفاصل یک امر تاریخی و نص دینی و یک امر اجتماعی دیده می‌شود. چهارچوب نظری و روش‌شناسی نوشتار استوار بر ترکیب نشانه‌شناسی مکتب اسکس و نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فر کلاف است

نهاد سلطنت در دولت ملی، مقتدر و دارای ایدئولوژی تمایزبخش صفویه که در شخص پادشاه نمود داشت، یکی از کانون‌های توجه سفرنامه‌نویسان خارجی آن روزگار است. پژوهش پیش رو، می‌کوشد با بهره‌گیری از روش‌شناسی تحلیل گفتمان انتقادی، به‌ویژه خوانش تئو فن‌لیوون از مفهوم بازنمایی، به بازنمایی تصویری بپردازد که گفتمان سفرنامه‌نویسی عصر صفوی از نهاد سلطنت ارائه می‌دهد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در این سفرنامه‌ها فراگرد بازنمایی شاه صفوی در دو زاویه به انجام رسیده است: نخست، بازنمایی نهاد سلطنت به‌عنوان امری ناظر بر متافیزیک و سنّت، و دوم، بازنمایی مقام سلطنت به‌عنوان نهاد و جایگاهی معطوف به کارآمدی و کارایی. تصویر برآمده از بازنمایی در این سفرنامه‌ها، دایره‌ای گسترده‌ای از معنادهی و انتساب دال‌ها به مدلول‌ها و مصادیق را دربرمی‌گیرد. در این منطق، مقام سلطنت در عصر صفوی، دارای دو کیان مادی و فرامادی تصویر شده است. در این بازنمایی، شاه در نسبت با پنج منبع مشروعیت‌بخش این خاندان، یعنی: تصوف، تشیع، سنّت ایران‌شهری (شاه‌آرمانی ایرانی)، خوانش ایرانی ـ شیعی از خلافت اسلامی و امواج اوّلیه مشروعیت مبتنی بر کارآمدی برآمده از موج نوپدید مدرنیته غربی تصویر شده است. این سفرنامه‌نویسان، کوشیده‌اند تا در کنار وصف شخص شاه، کیفیت ارتباط وی با دربار، نخبگان و طبقات و شئون اجتماعی را نیز بازنمایی کنند. از دید آنان، رابطه میان نهاد سلطنت و دیگر طبقات، به‌جز سلسله علما و فقهای شیعه، عموماً یک‌سویه، خطی و از بالا به پایین بوده است.

با برآمدن خاندان صفوی، بنیانی نو برای ساخت‌‌یابی هویت سیاسی- اجتماعی ایرانیان در نخستین گام‌های فرایند دولت‌سازی و ملت‌سازی فراهم آمد. مبنای رفتار صفویان آمیزه‌ای از باورهای صوفیانه، تمایزهای شیعی، اندیشه ایران‌شهری و اصول حکومت اسلامی ‌همساز با میراث اهل سنت بود. این مبنای مشروعیت و حقانیت، هویت ایران‌ معاصر را در دو سطح نرم افزار و سخت افزار و در دو عرصه درونی و بین‌المللی شکل داد. پژوهش پیش رو، با ره‌یافتی اسنادی- کتاب‌خانه‌ای بر آن است در سایه‌ واکاوی مبانی رفتار عصر صفوی، کیفیت مفصل‌بندی و ساخت‌یابی هویت سیاسی- اجتماعی ایرانیان را در آغاز برخورد با مدرنیته و مدرنیسم بررسی نماید. براساس یافته‌های این پژوهش، هویت ملی ایرانیان در دوران صفوی، به‌ویژه تا پیش از درگذشت شاه عباس‌اول، بر مبنای مؤلفه‌های چهارگانه تصوف، تشیع، ایران‌بودگی و سنت برآمده از حکومت اسلامی ‌تبیین ‌پذیر است. این امر توانست مرزهای هویتی، دگرسازانه و خصومت‌سازانه را در فضای فکری و کنشی ایران بازتعریف کند. خاندان صفوی در آغاز توانست مبنایی استوار برای ساخت‌بندی هویت ایرانی فراهم بیاورد اما در ادامه حکومت خود به‌واسطه زمان‌پریشی به سستی و گسست گرایید.

عصر حضرت رضا(ع) صحنه برآمدن جریان‌ها و گفتمان‌های بسیاری در جهان اسلام است. این گفتمان‌ها در دو سطح درون‌گفتمانی و برون‌گفتمانی قابل‌تشخیص هستند. امام هشتم(ع) به‌واسطه مواجهه با موج گسترده این فرقه‌ها و (خرده)گفتمان‌ها و لزوم روشن‌کردن افکار مسلمانان، به انجام مناظرات و مقابله‌های فراوانی مبادرت کردند. این پژوهش به‌دنبال آن است تا ضمن تحلیل گفتمان مناظرات و کیفیت مجادله ایشان با گفتمان‌های رقیب، اصول حاکم بر خوشه نشانگان هویت‌سازانه- دگرسازانه ایشان را فراچنگ آورد و نسبت میان آن با مبانی رهیافت قرآنی را بررسی کند. جستار پیش رو بر آن است تا منطق روش‌شناختی حاکم بر گفتمان مناظرات و مباحثات امام رضا (ع) در حوزه تعیین مرزهای هویتی را مورد واکاوی و پرسش قرار دهد. برپایه فرضیه مقدماتی، رویکرد گفتمان حضرت مبتنی بر اصول کلامی و استوار بر منطق، مولفه‌ها و ابزارهای نظری و عملی مندرج در قرآن و سنت نبوی مانند احترام و اخلاق‌گرایی، جدال‌احسن (متضاد با مراء)، مؤلفه‌القلوب، حکمت و موعظه حسنه، مدارا، اجاره و امان دادن، اصالت برهان، ارجاع به فطرت و سرشت پاک بشری، توسل به ادله و مبادی مشترک، احسان و کرامت و... است. در این نوشتار کوشیده می‌شود با کاربست چارچوب روش‌شناختی نظریه تحلیل گفتمان، مبانی و سامانه نشانگانی‌ گفتمان رضوی در مناظره و مقابله با گفتمان‌های رقیب ارائه و از رهگذر آن مبانی هویتی- دگرسازانه در اندیشه ایشان به‌دست داده‌شود.

ین جستار درصدد به‌ پرسش‌ گرفتن مبانی و اندرکنش سطوح فکری و اجتماعی الهیات یهود است. بر پایه فرضیه پژوهش، الهیات و عرفان یهود را نمی‌توان جدای از ارتباط آن با بعد سیاسی - ‌اجتماعی‌اش تحلیل کرد. بر این اساس، در کنار باور یهود به اینکه قوم برگزیده خدا است، آنان معتقدند رنج‌های تاریخی فراوانی (آوارگی، تبعید، کشتار، بردگی و...) گریبان‌گیر قومشان بوده‌ است. شاید از همین ‌رو است که برخلاف سایر ادیان توحیدی که بر مفهوم رستگاری تمرکز دارند، ادبیات الهیاتی‌عرفانی یهود، از رهایی و نجات سخن می‌گوید. این رهایی مبتنی بر دو بُعد فردی و جمعی است. بُعد جمعی که الهیات یهود را به زندگی اجتماعی پیوند می‌دهد، با موعودگرایی عمل‌گرایانه در هم آمیخته است. این امر نه‌تنها بر انتظارِ ظهور ماشیح استوار است، که بیش از آن دربردارنده لزوم اقدام عملی برای تحقق ظهور و رهایی نهایی است. چارچوب نظری پژوهش استوار بر نظریه تحلیل گفتمان (انتقادی) به‌ویژه خوانشی است که نورمن فرکلاف از آن به ‌دست می‌دهد.

گفتمان سیاست خارجی امام خمینی (ره)، با وجود داشتن مبانی وثیق استراتژیک و دیپلماتیک، ایدئولوژیک و عقیدتی است. انقلاب اسلامی، کانون گفتمان امام (ره) را سامان می دهد. گفتمان سیاست خارجی بنیانگذار انقلاب اسلامی، استوار بر مرزکشی میان خود و دیگری است. در این منطق دگرسازانه، نظام بین الملل به دو کیان مستکبر و مستضعف تقسیم می شود. این پژوهش بر آن است تا با نظر به گفتمان رهبری آیت الله خامنه ای، نشان دهد که این گفتمان دنباله منطقی گفتمان امام در فضایی متحول است. شرایط ویژه داخلی، منطقه ای و بین المللی و نیز ویژگی های شخصیتی آیت الله خامنه ای، ایشان را به سوی در پیش گیری خوانشی عمل گراتر، در چهارچوب گفتمان تعامل گرایی ضدنظام سلطه، سوق داده است. این گفتمان، عصاره سیاست خارجی ایران بوده و سه مفهوم اسلام انقلابی، امنیت ملی و منافع ملی را در نسبت هایی گوناگون مفصل بندی می کند. در این منطق، دو بلوک سلطه گر و سلطه ستیز در برابر یکدیگر قرار گرفته و هویت - دیگری و منطق تفاوت - زنجیره هم ارزی نظام بین الملل را معنا می بخشند. نوشتار پیش رو، پس از طرح کلان گفتمان تعامل گرایی ضدنظام سلطه، مبانی تقسیم جهان و هم گرایی ها و واگرایی های آن را در ذیل پرداختن به دو مفهوم هویت و دیگری و زنجیره هم ارزی و منطق تفاوت برجسته می نماید.