جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فارابی یکی از فلاسفه بزرگ جهان اسلام است که متاثر از اندیشه فلاسفه یونان باستان نظیر افلاطون و ارسطو می باشد . در نتیجه نظام اندیشه او از یک ساخت زبانی بر پایه دو مشرب وحیانی و فلسفی بهرمند می باشد ؛ از طرف دیگر با یک فاصله زمانی تقریبا هزار ساله شاهد بنیانگذاری یک نظام سیاسی-دینی درایران بنام جمهوری اسلامی هستیم که اساسا برگرفته ازاندیشه فقهی-کلامی امام خمینی واندیشمندانی چون مرتضی مطهری و امثال ایشان می باشیم. لذا دراین تحقیق تلاش شده است هم زبانی های این دو نظام فکری دست کم در مولفه هایی نظیر سعادت ، عدالت ،مدینه فاضله و ریاست مدینه فاضله را به طور مقایسه ای بررسی و ساخت زبانی و مشرب فلسفی (عقلی) نظام فلسفی جمهوری اسلامی را در کنار مشرب کلامی، فقهیان نشان دهیم.

علی‌رغم توجهات زیادی که در محافل علمی و آکادمیک به بحث انقلاب و انقلابیگری معطوف شده است، مطالعه ضد انقلابیگری چه از بعد نظری و چه از لحاظ عملکردی کمتر مورد توجه پژوهشگران واقع گردیده است. رساله حاضر به منظور جبران این خلا پژوهشی تلاش نموده است تا با مطالعه و تحلیل مبانی نظری و تئوریک مفهوم ضد انقلابیگری پرداخته و پیامدها و ابعاد این پدیده را در عرصه عملی مورد بررسی قرار دهد. بدین ترتیب، پرسشی اساسی پیش روی این پژوهش این بوده است که ضد انقلابیگری در حوزه عمل بر چه پایه‌های نظری و چه مبانی تئوریکی مبتنی است؟ پژوهش حاضر ضمن بهره‌گیری از چهارچوب نظری مکتب محافظه‌کاری، در پاسخ به سوال اصلی تحقیق، این فرضیه را مورد بررسی و آزمون قرار می‌دهد که اگر چه مخالفت فلاسفه و اندیشمندان ضد انقلاب ریشه در مبانی نظری و استدلال‌های مطرح شده در چهارچوب مکتب محافظه‌کاری دارد، اما عملکرد ضد انقلابیون در تقابل با انقلابها، غالبا برخاسته از انگیزه‌های عینی و ملاحظات عملگرایانه بوده است.

مشارکت یکی از جلوه­های مهم انسانی- اخلاقی است که با خود عنصری از مسئولیت­ پذیری و عمل آگاهانه و آزادانه را به نمایش می­گذارد و مشارکت اجتماعی چیزی جزء منابع موجود در تعاملات اجتماعی یعنی گسترش کنش­ها و تحصیل اهداف کنشگران برای رسیدن به خیر جمعی نمی­ باشد. با این نگاه باید اذعان داشت که مشارکت اجتماعی همان ایجاد سرمایه اجتماعی در جامعه می­باشد و سرمایه اجتماعی تحقق نمی­یابد مگر با تجلی شاخص­هایی همچون اعتماد و پیوند نهادی میان افراد که حاصل تعاملات و هنجارهای گروهی و اجتماعی است. امام علیj اصل مشارکت را امری واجب به شمار می­آورد که نمی­توان از آن شانه خالی کرد. لذا در این مقاله، با بهره­گیری از روش توصیفی- تحلیلی، اهمیت مشارکت اجتماعی به مثابه سرمایه اجتماعی را از منظر نهج­البلاغه و تفسیر و تحلیل آن از دیدگاه امام علی (ع) را مورد بررسی خواهیم نمود.

هدف ما در این پژوهش بررسی چرایی تحول و عدم تحول وضعیت زنان در دو گفتمان سلفی و شیعه می باشد. ما در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل گفتمان لاکلا و موفه نشان خواهیم داد که اگرچه در گفتمان سنتی شیعه همانند دیگر گفتمان‌های سنتی اسلامی زنان دارای جایگاه فرودست‌تری نسبت به مردان برخوردار بودند اما گفتمان شیعی با استفاده از نهاد اجتهاد توانست در وضعیت زنان تحول ایجاد نماید و بسیاری از نابرابری‌های موجود بین زن و مرد را از بین ببرد. این گفتمان شیعی توانست بسیاری از دال‌های گفتمان مدرن همچون آزادی، برابری، حق مشارکت و ... را حول دال مرکزی عفاف گردآوری و در درون خود جذب نماید و از این طریق به معنادهی مجدد به این دال‌ها بپردازد بر این اساس زنان در گفتمان جدید شیعه بسیاری از حقوق همچون حق آزادی، مشارکت، برابری، و ... را همچون مردان برخوردار گشتند و معانی این دال‌ها نیز دچار تغییراتی گشت به عنوان مثال منظور از آزادی، آزادی است که با عفاف منافاتی نداشته باشد.تحولی عظیم در حوزه زنان ایجاد نماید ولی گفتمان سلفی به دلیل دال‌های آن نتونست به این مهم دست یابد.

پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که «چرا و چگونه بنیادهای فلسفه سیاسی میشل فوکو را متأثر از فلسفه سیاسی فردریش نیچه می‌دانیم؟» فرضیه‌‌ی مطرح شده در پاسخ به این پرسش اساسی بر این قرار است که «با عنایت به مولفه‌های کلیدی فلسفه سیاسی فردریش نیچه، می‌توان فلسفه سیاسی میشل فوکو را در سه مولفه بنیادینِ تبارشناسی در مقامِ روش، رابطه متقابل قدرت با دانش و حقیقت، و نهایتاً سوژه‌زدایی تاریخی، متأثر از نیچه تلقی نمود». در واقع، این نکته که فلسفه‌ی سیاسی فوکو تحت تأثیر اندیشه سیاسی نیچه قرار گرفته است، را مفروض اساسی پژوهش قلمداد نموده‌ایم. اندیشه‌سیاسی نیچه با دخالت دادن اراده‌ی (خواستِ) قدرت در تمامی امور زندگی انسانی و اعلان عصر هیچ‌انگاری با مرگ خدا (بت‌های حقیقت) که در آن ارزیابی دگرگونه تمامی ارزش‌ها یک اصل می‌‎گردد، مسأله انسان و چگونگی رهایی او از وضعیت هیچ‌انگاری موجود در عصر جدید، را محوریت بخشید . او با طرح نقدهای عمیق در حوزه معرفت‌شناسی و به چالش کشیدن محوریت سوژه انسانی انقلابی عمیق را در مطالعات فلسفه ‌سیاسی ایجاد نمود، و از این رو طیف وسیعی از فلاسفه سیاسی قرن بیستم را متأثر ساخت. در این میان، میشل فوکو مهم‌ترین متفکری بود که فلسفه‌ی سیاسی او از نیچه متأثر شد. فوکو با بهره‌گیری از روش تبارشناسی نیچه و گسترش دادن آن، به طور جدی مفهوم اراد‌ه‌ی (خواستِ) معطوف به قدرت نیچه را در بازخوانی و تفسیر وقایع سیاسی عصر جدید به‌کار گرفت. در واقع فوکو با توجه به نقش قدرت در برساختن حقیقت‌های انسانی و تاریخی، لایه‌های مختلف رژیم‌های حقیقت را در عصر مدرن مورد تبارشناسی قرار داد و با توجه به نحوه شکل‌گیری و توسعه سوژه‌ی انسانی در معنای جدید آن، به تأسی از نیچه پایان معرفت‌شناسی و مرگ سوژه به عنوان عامل و معلول شناخت را اعلان نمود. علاوه بر این، فوکو با تأثیرپذیری از پایه‌های معرفت‌شناسی و روش‌شناسی نیچه حوزه‌ای گسترده و سیال را برای قدرت و سیاست در نظر گرفت، که در بطن آن همه چیز امر سیاسی‌ای تلقی می‌شود که در روابط قدرت و دانش برساخته می‌شود و به شدت متأثر از روابط درون گفتمانی است. در ضمن ذکر این نکته ضروری است که از چارچوب روشی «جامعه‌شناسی شناخت کارل مانهایم» در سراسر پژوهش برای بازخوانی فلسفه‌سیاسی نیچه و فوکو تا آن‌جا که ممکن بوده، بهره گرفته شده است. همچنین، این پژوهش در قالب پنج فصل به تشریح مسأله پرداخته و سعی دارد فرضیه‌ی مزبور را به آزمون نهد.

مکتب معتزله و تکوین و گسترش آموزه های آن را باید حادثه دوران سازی در تاریخ اندیشه‌ی دنیای اسلام تلقی کرد. این مکـتب فکری که از متن چالـش‌ها و کشـاکش‌های سخت سیاسی و اعتقادی قرن اول و سال‌های نخست قرن دوم هجری سر بر آورد، چنان تأثیر ژرفی بر تکوین و تداوم اندیشه در جهان اسـلام گذاشت که پس از قـرن پنـجم علی رغم افول تدریجی آن از سپهر اندیشه ورزی متفکران، نحله های گوناگون کلامی و مذهبی هرگز نتوانستند از تأثیر آموزه های آن برکنار بمانند. نظریه‌پردازان این تفکر با تأکید بر منزلت عقل و سهم این دو در فهم متون و استنباط احکام، راه نوینی را در عرصه‌ی دین‌داریِ خردورزانه گشودند چنان که با پای فشردن بر اختیار و اراده آزاد انسان، علاوه بر بیان عقلانی مفاهیم اعتقادی، زمینه نظری لازم را برای خلاقیت‌های عملی و اجتماعی فراهم آوردند. آنان با فروزان نگه داشتن مشعل‌های خردورزی و اعتقاد و پیکار، پی گیر نظری با خرافه، سحر، شعبده و دریافت‌ها و معتقدات جبراندیشانه و مغایر با اختیار و اراده آزاد انسان، در پی ریزی بنیادهای نظری تمدن اسلامی در فاصله قرن دوم تا پنجم، سهم درخور اعتنایی بر عهده گرفتند. هم‌زمانی دوره رشد و شکوفایی تمدن اسلامی با دوران رواج تعالیم مکاتب کلامی را نمی‌توان یک‌سره تصادفی و اتفاقی دانست و تأثیر مبانی نظری جنبش کلامی در اعتلای تمدن اسلامی را نمی‌توان نادیده گرفت. تفکر بعدی اشعری است که بعد از معتزله شکل گرفت و در جهان اسلام نقش عظیمی بر جای نهاد و بر اساس اصول بنیادی خود یعنی قران و حدیث، اثرات بزرگی بر عرصه‌های حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام گذاشت. البته باید اعلام کرد، این تفکر از مواضع فکری و عقلی محض که معتزلیان بر آن پافشاری می‌کردند، از جمله مسأله اختیار انسان و قدر که زیر بنای فکری آنان بود، جهتی دیگر را برگزیدند و گفتند: اعمال بندگان به دست خداست و بـندگان فقط کسب می‌کنند و بر مسأله‌ی جبر تأکید کردند و اختیار را در انسان محدود فرض کردند. در نهایت اشاعره در حیات سیاسی خود در دو سلسله‌ی بنی امیه و بنی عباس بر اساس فراخور و درک حاکمان سیاسی، اثرات خود را بر جای نهادند و در مسیر رو به جلو خود و با سردمداری افراد سرشناسِ فکری و علمی افق-های درخشانی برای پویندگان خود به ارمغان آوردند و در حال حاضر این نحله‌ی کلامی در اکثر بلاد اسلامی تفکر غالب کلامی است که در فصل پنجم مشروحاً به دیالکتیک حاکمیت سیاسی و علم کلام خواهیم پرداخت.

گفتمان مدرنیته با یک جهان بینی جدید که خردمحور و انسان‌گرایانه می‌باشد در تقابل با جهان بینی کلاسیک و قرون وسطایی ظهور کرد. این گفتمان حکایت از یک نگرش جدید به زندگی بشری دارد. با این وجود، گفتمان دینی انقلاب اسلامی به دلیل تأکید بر گزاره‌ها و احکام دینی به همراه گفتمان ساختارشکن پست مدرنیسم در تقابل با مدرنیته قرار گرفته‌اند، این تقابل در قالب دو گزاره توسعه و سیاست مورد بررسی قرار گرفت. هرچند فراروایت مدرنیته، توسط گفتمان‌های پست مدرنیسم و انقلاب اسلامی مورد نقد قرار گرفت و این نقد باعث اشتراک دو گفتمان پست مدرنیسم و انقلاب اسلامی شده است، اما این امر موجب نادیده گرفتن تفاوتهای موجود میان گفتمان جوهرستیز پست مدرنیسم و گفتمان جوهرگرای انقلاب اسلامی نخواهد بود. گفتمان انقلاب اسلامی با آموزه‌ها و گزاره‌های دینی میل به یکسان سازی و یکپارچگی دینی دارد، در حالی که پست مدرنیسم از هر گونه یکسان‌سازی بیزار است.