جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای دستیابی به دیدگاه قرآن درباره معنویت، ناچار بایست تعریفی جامع از آن داشته باشیم؛ بویژه اگر بخواهیم این معنویت را با سایر دیدگاه‌ها بویژه با معنویت‌های نوپدید مقایسه کنیم. اگر چنین تعریفی را «فرایند جستجوی نسبتاً پایدار امر قدسی در زندگی» فرض کنیم، می‌توانیم دیدگاه قرآن را درباره خصوصیات این مفهوم بیابیم. در چنین دیدگاهی، ویژگی‌ها و مؤلفه‌های معنویت، ملازمات، بسترها و شرایط تکوین و رشد معنویت، فرایندها و عملکردهای معنوی، موانع معنویت و بالاخره پیامدهای معنویت از نگاه قرآن بیان می‌شود. مجموعه این اطلاعات را می‌توان توسعاً، نظریه قرآن درباره معنویت نامید. در این مقاله، برای رسیدن به این مجموعه اطلاعات از روش نظریه‌پردازی داده‌محور - نظریه زمینه‌ای در مطالعات اجتماعی - و تحلیل کیفی متن استفاده شده است. تمام آیات قرآن برای کدگذاری مرور شده‌اند و با کشف مقوله‌های فرعی و نسبت آن‌ها با مقوله اصلیِ معنویت، این مدل به تدریج شکل گرفته و اصلاح شده است. اگر چه اجزای این مدل به‌طور مجزا نوپدید نیستند ولی خود مدل، روش تحصیل و هدف مترتب بر آن، قابل توجه و بدیع است.

در میان نوشته هایی که به زبان فارسی منتشر شده است، آثار کمی وجود دارد که جامعه شناسانه به فرآیند سکولاریزاسیون پرداخته باشند. دراین میان دو کتاب از آثار شجاعی زند نمونه های برجسته ای هستند که مطالب ارزنده ای به خواننده ارایه می کنند. مطالبی مانند شاخص های عرفی شدن، بسترهای عرفی شدن، عوامل عرفی شدن، تفاوت مسیحیت و اسلام در عرفی شدن و تئوری های عرفی شدن. این بحث ها در عین حال خالی از نکاتی قابل تامل نیستند. برخی نکات روش شناختی اند مثل این که نگاه جامعه شناختی به دین در مقام تعریف باید متوجه قدر مشترک فهم متخصصان دین باشد، نه متوجه برداشت شخصی جامعه شناس، با این که کانون توجه جامعه شناس در بحث عرفی شدن باید عملکرد و فهم عموم مردم از منابع دینی باشد، نه خود منابع. برخی نکات قابل تامل دیگر در کتاب های شجاعی زند محتوایی هستند مثل تقسیم دوگانه ادیان به اندماجی و تجزی گرا که برخی از دیدگاه ها را ندیده می گیرد، با این که تقابل میان دین و دنیا را به عنوان پیش شرط لازم برای به راه افتادن موتور عرفی شدن دانستن که فرض ناتمامی به نظر می رسد، با تاکید فراوان روی تفاوت آموزه های دین اسلام و مسیحیت که توجه به فهم و عمل پیروان از اهمیت آن می کاهد، یا مفهوم عرفی شدن دین که وسیله ای تبلیغاتی شده است، یا عدم توجه کافی به مکانیسم های احتمالی مشترک، یا عدم تفطن به انواع تکثر، و بالاخره ابهام مفهوم «تجدد فی نفسه».

برای انجام یک پژوهش تطبیقی- قرآنی دربارۀ معنویت، نخست باید معنویت را تعریف کنیم. این واژه در قرآن به‌کار نرفته است و تعریف آن در واقع، تعیین و تحدید دقیق موضوعِ یک پژوهش تطبیقی است. این مقاله جستجویی عقلانی برای دست‌یابی به تعریفی مناسب برای معنویت است، به‌نحوی که بتوان آن را در پژوهش‌های تطبیقی- قرآنی ملاک قرار داد. چنین تعریفی، به اصطلاح یک تعریف اسمی و قراردادی خواهد بود. در یک تعریف قراردادی، بیشتر مناسب بودن آن با اهداف تحقیق مدنظر است تا اینکه نگران صحّت و مطابقت کامل آن با واقع باشیم. بنابراین، در این مقاله، بحث این نیست که معنویتِ درست یا حق، کدام است و چه تفاوتی با معنویتِ نادرست یا باطل دارد، بلکه به‌دنبال تعریفی هستیم که با هدفی مقایسه‌ای در راستای مقایسۀ نظرات قرآن با دیگر دیدگاه‌هایی که دربارۀ معنویت وجود دارد، مناسبت داشته باشد. در نهایت معلوم خواهد شد که مناسب‌ترین تعریف معنویت این است که آن را فرایند جستجوی به نسبت پایدارِ امر قُدسی در زندگی بدانیم.

با وجود اختلاف در تعاریفی که متخصصان از معنویت داشته‌اند، اکثر این تعریف‌ها در این خصوصیت توافق دارند که معنویت یک سبک رفتاری است که همۀ زندگی شخص را در مسیر ارتباط با یک امر قدسی جهت می‌دهد. با مرور تمام قرآن و روش کدگذاری و نظم‌دهی مفهومیِ آیات آن می‌یابیم که نزدیک‌ترین محتوای قرآنی به این خصوصیت، تقرب جستن و تلاش برای نزدیک شدن به خداوند به عنوان رفتاری نسبتاً پایدار در زندگی است. بنابراین معنویت قرآنی در واقع، سلوکی با ویژگی‌های خاص است. مبنای روان‌شناختیِ این سلوک امید داشتن به خدا و آخرت، و مقصد آن، خدایی با جمیع صفاتی است که هر کدام به نحوی مشوق این سلوک هستند. چیستی، مبنا و مقصد معنویت در قرآن، هستۀ مرکزی آن هستند. قرآن ملازمات و موانع این سلوک و نیز پیامدهای آن را که در واقع برآوردن نیازهای بنیانی انسان هستند، بیان کرده است.