جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش حدیث اسلامی در صد ساله گذشته نمود مترقی و پیشبرد جدی دانشی را در حوزه علمیه قم نمودار ساخته است. تحولات چشمگیری که تمامی عرصه های آموزش، پژوهش و ترویج دانش را پوشش می دهد. بازیابی و احیای تلاش های پیشین، جمع نگاری های دانشی، پژوهش های میان رشته ای، ساماندهی به آموزش و پژوهش در عرصه تلاش های جامع و هدف مند و تأسیس مراکز، نهادها و مجلات علمی، ورود به عرصه های گوناگون معرفتی، مقارن پژوهی، ترجمه و ترویج منابع و یافته های حدیث پژوهی به زبان های گوناگون و ایجاد مراکز و تربیت دانش آموختگان توانمند در عرصه دفع شبهات و اشکالات مرتبط با دانش حدیث و معارف حدیث؛ همه نمودهایی است که تحول وارتقای دانش حدیث در صد سال گذشته را نمایان می سازد. این مسیر ترقی در این دوره تابع دو عامل اثرگذار : حضور آیت الله بروجردی (ره) در قم و انقلاب اسلامی ایران تقویت شده و تکامل یافته است

بازیابی اطلاعات پیرامونی احادیث سبب فهم دقیق‌تر کلام امامان (ع) می‌شود. فقدان این اطلاعات پیرامونی گاه سبب فهمی متفاوت با زمان صدور می‌شود. این تحقیق به دنبال یافتن الگویی شاخصه‌مند، برای بازسازی این اطلاعات پیرامونی و فضای صدور است. بررسی دانش جغرافیای جدید و استفاده از روش تحلیل جغرافیای تاریخی راه رسیدن به این بازیابی است. در این تحقیق ابتدا مفاهیم جغرافیای جدید معرفی می‌شود؛ سپس روش تحلیل جغرافیایی با علوم حدیث بومی‌سازی می‌شود. بدین‌منظور، کلامی از امام (ع) به مثابه چشم‌اندازی فرهنگی تحلیل می‌شود و مقولات و مفاهیم در چهار بخش موضوعات فرهنگی حدیث، حوزه‌های فرهنگی حدیث، چشم‌انداز جغرافیای فرهنگی حدیث و بوم‌شناسی فرهنگی حدیث بررسی می‌گردد. در نهایت، با روش تحلیل کیفی مقولاتی که در زیرمجموعه هر کدام از این بخش‌ها قرار دارند، همانند درختواره ذیل نمودار مفهومی قرار می‌گیرد و معرفی می‌شود. ادامه این استنتاج و پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی که ذیل هر بخش مطرح می‌شود، سبب تولید و بازیابی اطلاعاتِ پیرامونِ حدیث تحتِ بررسی می‌شود و به روشن‌شدن مفهوم دقیق کلام امام (ع) می‌انجامد. این روش کلام امامان (ع) را به عنوان گزاره‌ای تاریخی و مشحون از نکاتِ پُرکاربردِ پیرامونی می‌نگرد و از نگاه بسیط به احادیث پرهیز می‌دهد.

وظیفه هدایت گری امامان علیهم السلام در نظام آفرینش اقتضا می‌کند که گاه از شیوه‌ها و پاسخ‌های نامتعارف استفاده کنند. ممکن است برخی از پاسخ ها با آموزه‌های دینی و یا داشته های علمی قطعی تنافی داشته باشند از این منظر داخل در عنوان مشکل الحدیث هستند. تتبع در پاسخ های امامان نشان می‌دهد شمار پاسخهای نامتعارف آنان در مقایسه با پاسخ های متعارف، بسیار اندک است و مبتنی بر نظام هدایت تحلیل می شود. مواردی همچون نهی از پرسش گری، اجمال گویی، تقیه، توریه، توجه به باورهای رایج، استفاده از روش جدل و پاسخ‌های اقناعی از گونه‌های پاسخ نامتعارف است.

دانش حدیث درصد سال گذشته درحوزه علمیه قم به جایگاه شایسته‌ای دست یافته‌ است. به گونه‌ای که جایگاه حدیث در سال 1401 قابل مقایسه با سال 1301 نیست. این نوشتار، با در نظر گرفتن دستاوردهای گذشته، به افق پیش رو چشم دوخته است. چشم‌انداز پژوهش‌های آینده حدیث در حوزه علمیه قم را مد نظر دارد و نیازهای سده آینده و ضرورت پژوهش در محورهای متفاوت ناظر به فهم معارف حدیث و دانشهای حدیثی را پیشنهاد می‌دهد. پانزده محور از محورهای اصلی مورد توجه در سده‌ی آینده چون اعتبارسنجی حدیث، تاریخ تحلیلی حدیث، اصالت سنجی روایات، مطالعات بینا رشته‌ای، شناسنامه حدیث و ارتباطات فرامرزی از جمله محورهای مورد توجه در این نوشتار است که هر یک زیرمجموعه‌هایی دارد و مهم‌ترین موضوعات و مسائل هر عنوان را یادآور شده ‌است.

مدرسه حدیثی قم، به عنوان یکی از مدارس پر قدرت امامیه، از دیرباز مورد اهتمام و دقت اندیش‌وران بوده است. کاوش‌ها در زمینه مهدویت در این مدرسه، با کاستی‌هایی مواجه است. فقدان نگاه «مدرسه‌ای»، «عدم بررسی راویان تأثیرگذار» و «موضوعات مورد توجه آنان» به احادیث مهدوی از جمله این کاستی‌هاست. از این رو این جستار با رویکرد «توصیفی _ تحلیلی»‌ در تلاش است به این خلاء مطالعاتی تا قبل از دوران صدوق بپردازد. طبقه‌بندی راویان و معرفی آنان آغازی است که این نوشتار برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی‌گزیند. در طبقات ابتدایی، راویان و آموزه‌های مهدوی گمرنک جلوه کرده است. به مرور زمان با شکوفایی این مدرسه روایات مهدویت با تنوع موضوعی مورد توجه قرار گرفته است. در میان این محدثان، با توجه به جامعیت کتاب الکافی بیشترین نقل از کلینی است؛ سپس سعدبن عبدالله، علی بن حسین بن بابویه و محمدبن یحیی قرار دارند. موضوعات مورد توجه آنان بر روی مسائل اساسی مهدویت شکل گرفته است؛ به گونه‌ای که برخی آموزه‌ها، مانند نشانه‌های ظهور، که در دوران بعدی متنوع‌تر گزارش شده‌اند در مدرسه قم از اهمیت کمی برخوردار است.

دانش مشکل الحدیث یکی از شاخه‏ های مهم دانش‏های حدیثی است. فهم احادیث مشکل و دست‏یابی به مراد معصومان، نیازمند ساز و کاری منطقی و علمی است که اولین مرحله آن آگاهی از زمینه‏ های پدید آمدن مشکل و سپس پیگیری حل دشواری‏ های حدیث است. این نگاشته با استقصای روایات مشکل در مجموعه منابع حدیثی شیعه و سنی دوازده زمینه‏ پدید آمدن مشکل الحدیث را با این عناوین مطرح کاویده و به حوزه‏های مربوط ازجاع داده ‏است: 1. آسیب‏ های دامن‏گیر، 2. غرابت واژه، 3. چند معنایی واژه، ۴. وجود اصطلاح، ۵. پیچیدگی یا ابهام ساختار، ۶. بیان مجازی، 7. جدا افتادن از قرینه‏ها، 8. اسباب ورود حدیث، 9. والایی محتوا،

روایات غیبت حضرت قائم از مهم‌ترین ارکان اندیشۀ مهدویت است. این روایات گاه در ضمن کتب حدیثی و گاه در تک‌نگاری‌هایی به دست ما رسیده است. در این میان، واقفه یکی از فرقه‌هایی است که در طی سه سده فعالیت _ نیمه دوم قرن دوم تا اواخر قرن پنجم هجری _ تاثیر به‌سزایی در انتقال روایات غیبت به میراث حدیث شیعه داشته است. محافل فقهی فرقۀ واقفه و امامیه از یکدیگر گسسته نبود؛ ولی در مباحث اعتقادی در حوزه امامت و غیبت نسبت به یکدیگر مواضع تند و خصمانه داشتند. با توجه به پیشگامی واقفه در نقل روایات غیبت، بررسی رویکرد علمای امامی به روایات واقفه ضروری است. این نوشتار بر آن است با بررسی اسناد احادیث و مقایسه کمّی، رویکرد علمای امامی را به روایات واقفه بازنمایاند و نشان دهد، امامیه در زمینه غیبت وامدار واقفه نیست و علمای امامی تا حد امکان از روایات واقفه اجتناب می‌کردند و آنچه سبب ورود حجم گسترده‌ای از روایات واقفه در زمینۀ غیبت به میراث حدیثی امامیه شده، عنایت ویژه نعمانی به منابع واقفی بوده است.

مقدمه: علم طب دارای سلسله صورت‌مساله‌هایی است که باید پاسخ به آنها کشف شود. طب رایج با همه حرف ‌و حدیث‌هایی که درباره آن وجود دارد، دارای متدولوژی‌ و مبانی برای پاسخ به سئوال‌های خود است و طبق آنها پیش می‌رود. در باب طب اسلامی به‌عنوان جایگزین طب رایج با متدولوژی و مبانی متقن مواجه نیستیم. امروزه گرچه شاید استناد به حدیث و روایات برای رسیدن به طب جدید پدیده‌ای نو باشد اما اصل استناد به روایت، پدیده‌ای جدید نیست بلکه در طول قرن‌ها از سوی مکاتب گوناگون مورد توجه بوده و مکتب‌ها و مسلک‌هایی از جمله اخباریون و اصولیون به وجود آمده‌اند که هر یک حرفی برای گفتن دارند. هدف پژوهش حاضر، تبیین گستره تحلیل "محتوی" و "استناد" در حوزه روایات طبی بود. نتیجه‌گیری: رویکرد مواجهه با روایات طبی، می‌بایست همراه با یک مواجهه علمی باشد؛ در نحوه جمع‌آوری روایت، در تحلیل محتوی و نیز در مرحله آزمایش و نتیجه‌گیری. افراط‌ و تفریطی که نوعاً در مواجهه با روایات طبی دیده می‌شود، هر دو آسیب‌زننده خواهند بود. این‌ که به ‌تمامی این روایات به چشم سنت قطعی نگریسته شود یا این‌ که بدون هر گونه بررسی کارشناسانه، به ‌تمامی آنها با دیدی خالی از اعتماد بنگرند، هر دو آسیب‌زاست.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی مسئله عقل و وحی در دو مدرسه کوفه و بغداد می پردازد و بر آن است تا با رویکرد تاریخی بین این دو مدرسه مهم شیعه که اندیشه-های آنها از قرن دوم تا پنجم بر افکار جامعه تشییع حکم فرما بود مقایسه ای انجام دهد. در سرتاسر این تحقیق و در گزارش هر دو مدرسه، دو مسئله مهم پی گیری شده است: 1- جایگاه عقل در نزد اندیشمندان این دو مدرسه، 2- بررسی آراء این اندیشمندان درباره نحوه تعامل عقل و وحی.متکلمین کوفه که عمدتاً شاگردان امام باقر، امام صادق و امام موسی کاظم: هستند مستقیماً از نعمت مصاحبت با منبع وحی برخوردار بودند؛ اما این نکته آنها را از فعالیتهای عقلانی باز نمی داشت و در بسیاری از گزارشهای رسیده درباره فعالیتهای کلامی آنها و همچنین در روایاتی که خود راوی آن هستند عقل گرایی و خردورزی به وضوح نمایان است؛ اما نکته ویژه ای که در این مدرسه به چشم می خورد قائل بودن اندیشمندان آن به حجیت توأمان عقل و وحی است به این معنی که آنها برای عقل در مسائل اساسی کلامی حجیت ذاتی و استقلالی قائل بوده، اما معتقد به حجیت انحصاری آن نیستند بلکه معتقدند عقل برای رسیدن به هدف خویش نیاز دارد تا دست تمنا به سوی وحی در زمینه مواد مورد نیاز برای خردورزی و حتی گاهی در کیفیت و نوع استدلال دراز نماید و در غیر این صورت اگر چه رسیدن به سرمنزل مقصود برای او غیر ممکن و محال نیست لیکن راهی پر خطر و پرفراز و نشیب است.و اما در مدرسه بغداد شرایط اجتماعی و جایگاه تفکرات شیعه در بین مسلمانان به گونه دیگری رقم خورد. متفکرین این مدرسه به علت داشتن فاصله زمانی با دوران حضور ائمه: و نیز به واسطه حاکمیت تفکرات معتزله در آن دوران بر قاطبه مسلمین، تفکرات شیعه و متفکرین آن با معتزله و دیگر تفکرات مطرح در آن دوران در رقابتی تنگاتنگ به سر می بردند. از این روی اندیشمندان تشیع در مدرسه بغداد که مهمترین آنها مرحوم شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی هستند تمام تلاش خود را به کار می گرفتند تا در عین حفظ کیان تشیع و تبیین و دفاع از آموزه های آن(نقل ها و گزارشات رسیده از ائمه) به گونه-ای با تفکرات حاکم تعامل برقرار نموده و عقلانی بودن آموزه های تشیع را در مباحث و مناظرات خود اثبات و تبیین نمایند. همین أمر باعث شد آنها دیدگاه خود در باب عقل و وحی را به گونه ای تبیین و مطرح کنند که متناسب با زبان علمی آن دوره باشد. به عبارت دیگر آنان در اصل نظریه ی عقل گرایانه ی شیعه تغییری ندادند بلکه با محدود ساختن دایره حجیت وحی در حوزه ی عقاید، زمینه ی حضور منابع وحیانی در کلام شیعه را کم رنگ کردند. به همین جهت در دو مدرسه ی کوفه و بغداد، عقل و وحی حجیت دارند لکن در میزان حجیت و همچنین نحوه ی استفاده ی دانشمندان این دو مدرسه از این دو منبع شناخت، اختلافات زیادی دیده می شود. ریشه های احتمالی این تفسیر حداقلی از جانب متکلمان بغدادی شیعه را اینگونه می توان برشمرد: ممکن ساختن برقراری ارتباط با اندیشه های رقیب به ویژه معتزله در زمانه ی حاکمیت اندیشه اعتزالی و انزوای کلام شیعه، کم رنگ شدن نظریه های متکلمین نخستین(در عصر حضور) و فقدان پشتوانه های نظری کافی برای حمایت و دفاع از دیدگاه آنان، فقدان فعالیتهای جدی حدیث پژوهی توسط اندیشمندان این مدرسه، پیچیدگی و دشواری نظریه های متکمان کوفه و فقدان زمینه های مناسب در آن عصر برای بازخوانی و تشریح آنها. تذکر این نکته به جا است که متکلمین بغداد در نوع برخورد با میراث به جای مانده از مدرسه کوفه رویه ای واحد نداشتند و به عنوان مثال شیخ مفید نسبت به سید مرتضی از این آموزه ها در تبیین های کلامی خویش بیشتر استفاده می کرد و به نوعی می توان گفت روش او به روش متکلمین کوفه نزدیک تر است؛ اما سید مرتضی جدای از مظنون بودن به بسیاری از گزارشهای رسیده از این مدرسه تحت عنوان عدم حجیت خبر واحد، ظاهر بسیاری از روایاتی نیز که صدور آن از جانب معصوم برای وی به اثبات رسیده بود را به خاطر هماهنگ نبودن با هندسه معرفتی مورد نظر خود به تأویل می برد.

اعتقاد به جبر از مهم‌ترین چالش‌های کلامی است که در نیمه دوم سدۀ اول هجری از سوی معاویه در اسلام پایه‌گذاری شد و خلفای اموی در جهت ترویج آن کوشیدند. در برابر، مکتب تشیع از مخالفان سرسخت جبرگرایی بوده و به رهبری امامان اهل‌بیت(ع) همواره با این اعتقاد باطل جنگیده است؛ اما در‌عین‌حال روایت‌هایی موسوم به «روایت‌های طینت» از آن بزرگواران رسیده است که موهم اعتقاد به جبر است. در توجیه و تبیین این روایت‌ها و نشان‌دادن سازگاری آنها با اعتقاد به اختیار انسان در رفتار، کردار و باورها بسیار سخن گفته‌اند که به‌ظاهر ناتمام می‌نماید؛ از‌این‌رو ما ضمن پذیرش صدور فی الجمله این روایت‌ها، به این نتیجه رسیده‌ایم که ائمه به دلیل آنکه در شرایط تقیه قرار گرفته بودند، به‌ناچار به شیوۀ توریه سخن گفته و از واژه «طین» به‌عنوان یک نماد بهره گرفته‌اند؛ بنابراین روایت‌های طینت مفهومی جز آنچه از ظاهر آنها برمی‌آید، دارند و لازم است با نگاه به روایت‌هایی خارج از این باب شناخته ‌شوند.