جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله مبانی نظری و دیدگاه‌های اشاعره و رابرت آدامز در ذیل نظریه امر الهی و در حوزه اخلاق به تفکیک بررسی شده است. از منظر رابرت آدامز موضع‌گیری در رابطه با اخلاق در دو محور «معنای خوبی» و «معنای الزام» و از منظر اشاعره در دو بخش «حسن و قبح» و «الزامات اخلاقی» مورد بررسی قرار گرفته است. از نظر آدامز، منشأ حسن اخلاقی ذات و صفات ذاتی خداوند است. همچنین از دیدگاه وی مفاهیم ارزشی واقعیت عینی دارد و دارای واقعیت خارجی است و کار عقل تنها کشف و درک آن است. اشاعره نیز در ذیل نظریه امر الهی، بیشتر به حسن و قبح افعال پرداخته‌اند و معتقدند حسن و قبح افعال ذاتی نیست بلکه شرعی است؛ بنابراین نظریة امر الهی اشاعره در خصوص حسن و قبح الهی وابستگی مفهومی نیست، بلکه بیشتر بر اساس وابستگی وجودشناختی اوامر اخلاقی بر ارادة خداوند است

آموزش از مسائل اجتماعی است که اغلب با مسأله اخلاق و تربیت همراه است. پویایی، تناظر و تطبیق با سایر آراء از لوازم نظام‎های آموزشی روزآمد است. نظام آموزش دینی نیز نمی‌تواند از این مسأله مستثنا باشد. نهج‌البلاغه از متون اصیل اسلامی است که می‎توان نظام آموزش اخلاقی از آن استخراج کرد و در مقایسه آن با سایر نظامات آموزشی به ظرفیت‎های مغفول حوزه آموزش اخلاقی پی برد. امیل دورکیم اندیشمند علوم اجتماعی است که به بحث آموزش اخلاقی پرداخته و آموزش و پرورش را از دریچه جامعه‎شناسی بررسی کرده است. این پژوهش با روش «تحلیل محتوای کیفی استقرایی مایرینگ» با هدف کشف نقاط اشتراک و افتراق نظام آموزش اخلاق در نهج البلاغه و اندیشه دورکیم و مقایسه آنها به کشف نظام حاکم بر متن نهج البلاغه در مبانی، اهداف، اصول و روش‌های آموزش اخلاق می‌پردازد. شیوه نمونه‌گیری از نوع غیر احتمالی و هدفمند، است که به روش متن پژوهشی انجام شده و از اعتبار باز اندیشانه و راهبرد ارتقاء کیفیت سیلورمن بهره می‌گیرد. یافته‌های این پژوهش بیانگر این است که در هر دو دیدگاه‌ آموزش و پرورش امری ضروری، سازنده و با هدف متعالی است و در جهت دستیابی به دانش، اصلاح فردی یا ساخت جامعه انجام می‌شود. از دیگر یافته‌ها مسأله اقتدار معلم در عین استقلال و اختیار یادگیرنده مورد تأیید هر دو نظام است.

اتوریته به‌معنای اقتدار مشروع، مسئله‌ای است که از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و دارای انواع گوناگونی است. یکی از این انواع، اتوریته‌‌ آموزشی است. این مسئله توسط اندیشمندان و مکاتب فکری مورد بحث قرار گرفته است و از اشکالات واردشده به آن، این است که اتوریتهٔ معلمْ ممکن است سبب حذف استقلال یادگیرنده شود. پژوهش حاضر سعی نموده با هدف بررسی مفهوم و ماهیت اتوریته در آموزش‌‌های اخلاقی نهج‌البلاغه به بررسی اهداف و انواع آموزش در نهج‌البلاغه، همچنین اصول و شیوه‌‌های آموزش اخلاقی و اتوریته معلم و استقلال یادگیرنده در نهج‌البلاغه بپردازد. این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد استقرایی مایرینگ (2000)، بر روی نهج‌البلاغه انجام شده است. شیوه نمونه‌گیری از نوع غیراحتمالی و از نوع هدف‌مند یا معیار بوده است که به‌روش متن‌پژوهی انجام شده و از اعتبار بازاندیشانه و راهبرد ارتقای کیفیت سیلورمن بهره گرفته شده است. آنچه از این پژوهش به دست آمده، بیانگر این است که اصول و شیوه‌‌های آموزش اخلاقی در نهج‌البلاغه گویای رابطه سلطه در آموزش نیست و با هدف آزادی و استقلال‌بخشی به یادگیرنده برنامه‌ریزی شده و جهت آزادی و تعقل او، و به‌دست‌آوردن کمال اختیاری است.

با توجه به اینکه آثار فقدان حاکمیت اخلاق، بیش از پیش در جوامع آشکار شده و بویژه جوامع توسعه یافته در این خصوص با چالش‌های فراگیری روبه‌رو هستند، بحث از فلسفه اخلاق امری گریزناپذیر می‌نماید. تفاوت دیدگاه‌ها در فلسفه اخلاق باعث شده تا مقایسه تطبیقی منظرگاه‌های مختلف در این خصوص اهمیتی دوچندان یابد. در این تحقیق با تکیه بر منابع تخصصی و مقایسه تطبیقی، در پی پاسخ به این پرسش هستیم که چه تفاوت‌های اساسی در تبیین معنای فضیلت بین شهیدمطهری و مک اینتایر بعنوان نماینده دو اندیشه اسلامی و غربی وجود دارد. به نظر می‌رسد باور به نسبی‌گرایی، استقلال در تدوین برنامه سعادت، اعتقاد به بستر تاریخی بروز فضیلت، و حدوسط دانستن فضیلت، از مهم‌ترین عناصر تمایز این دو دیدگاه است. باتوجه به مباحث ارائه شده می‌توان به این نتیجه دست یافت که اگرچه اندیشه مک اینتایر نظریه‌ای قابل دفاع در اخلاق است اما در قیاس با اندیشه اسلامی دچار کاستی‌هایی است.

غزالی، مسئولیت اخلاقی را به معنای در معرض مواخذه قرار گرفتن بیان نموده است، مؤاخذه به این معنا که در دل او صفتی ایجاد می‌شود که از حق تعالی دور می‌گردد، در نظام فکری غزالی، انسان حتی در رابطه با حکم دل و عزم بر انجام فعل هم، مسئول است. غزالی، با نگاه فردی و جمعی انسان را در مقابل خدا، خود و دیگران مسئول می‌داند. منتهی برای ایجاد این مسئولیت، عامل فعل باید شرایط تحقق عمل را داشته باشد و از عواملی که مانع حس مسئولیت در انسان می‌گردد اجتناب کند. بنابراین غزالی، مسئولیت اخلاقی را دارای مؤلفه‌ها و شرایطی می‌داند، او با پشتوانه محکم آیات، دیدگاههای خود را مطرح کرده است هر چند با توجه به تعلق خاطر غزالی به اشاعره، مبانی فکری او در قبال مسئولیت اخلاقی، چالش برانگیز است و تضادهائی را ایجاد نموده است.

مباحث مربوط به مسئولیت اخلاقی در بین آثار ملا صدرا، قابل رویت است، ملاصدرا با ابتکاراتی در زمینه اصالت وجود، تشکیک وجود، شئونات نفس وعلت غائی، مسئولیت اخلاقی را دارای لوازمی می داند که شامل عمل، عامل واتحاد عمل، عامل ومعمول است. عامل هم باید دارای شرایط ایجابی از جمله اختیار، قدرت وعلم باشد و شرایط سلبی هم عبارت از جهل، کدورت معاصی وخبث نفس و تقلید می باشد. ملا صدرا عمل طبق مسئولیت اخلاقی را بر اساس علت غائی وعلت فاعلی بیان کرده و همه افعال آدمی را اشتدادی دانسته که به سوی غایت رهنمون است. انسان کون جامعی است که شامل تجرد عقلی مثالی ومرتبه جسمانی و پرتو تجلی ذات الهی است. در این نوشتار با روشی تحلیلی – توصیفی، دیدگاه ملاصدرا را در مورد انسان ومسئولیتهای آن در قبال خود، خدا ودیگران و چگونگی ایجاد حس مسئولیت در انسان وعمل طبق آن، بیان شده است. ملا صدرا معتقد است که انسان حتی با علم حداقلی هم می تواند قوه شوقیه را تحریک کرده و قوه شوقیه، احساس مسئولیت را درانسان ایجاد کرده وتوسط اراده که تحت تسخیر عقل عملی است به مرتبه خلیفه اللهی نائل گردد. در نظام وحدت وجود، فاعلیت حقیقی به واجب الوجود اختصاص دارد و وجود هستی وحتی افعال بندگان، از جانب واجب الوجود افاضه شده است و نسبت دادن فعل به ممکنات با توجه به قابلیت و مراتب آنان، با نسبت دادن همه موجودات به خدا منافات ندارد، پس انسان برای رسیدن به کمال مطلوب، اخلاقا مسئول است.

پژوهشی است در شناخت عقل و وحی به عنوان دو عنصر رشد دهنده و سعادت بخش در زندگی انسانی از دیدگاه قرآن است. پژوهش حاضر در سه بخش و هجده فصل تدوین شده است. نویسنده سعی کرده با عنایت به قرآن، شرایط، روش ها و محدوده معرفت زائی هر یک از عقل و وحی را بررسی کند و رابطه عقل و وحی از نظر قرآن را مورد بحث قرار دهد. بر این اساس عقل و وحی به عنوان دو نعمت الهی، علاوه بر این که نقش معرفتی معتبری دارند، در هدایت انسان، نیز با یکدیگر همکاری و هماهنگی داشته و تعارض یا تزاحمی که برای آن ها بیان یا تصور شده به دلیل فقدان یکی از شرایط اعتبار و حجت آن هاست والا نه تنها عقل و وحی تعارض با یکدیگر ندارند، بلکه در مسیر هدایت انسان، یار و همراه یکدیگرند. نویسنده بخش اول را به «عقل از دیدگاه قرآن» اختصاص داده که شامل اعتبار و حجیت معرفت عقلانی، شرایط و روش های معرفتی عقلانی، موانع و آفات معرفت عقلانی و گستره و محدودیت های معرفت عقلانی است. وی در بخش بعدی، «وحی از دیدگاه قرآن» را تحت عناوین حقیقت وحی، اعتبار و حجیت معرفت وحیانی، شرایط و روش های معرفت وحیانی، موانع و آسیب های معرفت وحیانی و گستره معرفت وحیانی بررسی نموده است و در بخش پایانی در ضمن «رابطة عقل و وحی» به مباحثی همچون تاریخچه بحث رابطه، تحریر محل نزاع در رابطة عقل و وحی، تأثیرات معرفتی متقابل عقل و وحی و تعارض در حوزه مشترک معرفتی، اشاره کرده است.