جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث دربارۀ منشأ و چگونگی پیدایش عالم پیشینه‌ای کهن دارد. پس از طرح نظریۀ «مِه‌بانگ»، ابهام در نحوۀ ایجاد مواد اولیۀ موردنیاز برای وقوع انفجار بزرگ، بیش از پیش آشکار گشت. یکی از مشهورترین پاسخ‌ها برای رفع این ابهام، بوسیلۀ فیزیک‌دانان معاصر و با طرح مدل «گیتی از هیچ» ارائه شده است. در این مدل، نسبت به تلفیق قوانین مکانیک کوانتومی (نوسان کوانتومی)، نیروی گرانش، نظریۀ اطلاعات، پدیدۀ تونل‌زنی و اِعمال همزمان آنها بر فضای خلأ به منظور توضیح چگونگی پیدایش ماده از هیچ یا عدم فیزیکی، اهتمام فراوان صورت پذیرفته است. بر اساس این نظریه، فضای خلأ، فضایی تهی از هر نوع ماده و انرژی و معادل با عدم مطلق در نظر گرفته شده است. اما مقایسۀ الزامات این مدل با مفهوم عدم فلسفی، مغایرت موجود میان مفهوم عدم مطلق با فضای خلأ را نشان می‌دهد. در واقع عدم فیزیکی یا «هیچ» فرض شده در این مدل به دلیل برخورداری از صورتی از وجود، قطعاً عدم فلسفی به‌‎‌شمار نمی‌آید.

بررسی هویّت مکان در فیزیک نظری همواره مورد توجه و مناقشه بوده است. نیوتن بر مبنای مکانیک کلاسیک به مکان مطلق معتقد بود؛ امّا لایب­نیتس در همان زمان مکان را امری نسبی و ناشی از موقعیت اشیاء نسبت به یکدیگر می­دانست. این بحث تا آنجا ادامه یافت که نظریاتی بینابینی نیز شکل گرفت. نظریۀ نسبیّت خاص، دیدگاهی نسبی­گرا دارد اما نسبیّت عام تا حدودی مطلق‌انگار جلوه می­کند؛ از این‌رو به نظر می‌رسد که رویکرد نسبیّت به هویّت مکان با نوعی دوگانگی همراه است. از سوی دیگر مکانیک کوانتومی نیز با طرح نظریۀ اربیتال و تعریف فضا بر مبنای احتمال حضور ذرّات، نگرشی نسبی­گرا دارد؛ لکن آنجا که موقعیت هر ذرّه را میان دیواره‌های پتانسیلی ناشی از توابع انرژی محدود می­کند، به سمت هویّتی مطلق­گرا سوق می­یابد. بدین ترتیب می­توان نگرش کوانتومی نسبت به مکان را نیز درگیر با نوعی دوگانگی قلمداد کرد.

منطق فازی یک منطق مقداری است. در مقابل منطق ارسطویی که یک منطق دو ارزشی محسوب می‌گردد، منطق فازی منطقی چند ارزشی است. به عبارت دیگر نگرش منطق فازی به پدیده‌ها یک نگاه قاطع با درجه ارزشی صفر یا یک نیست، بلکه از دیدگاه منطق فازی درجه ارزشی رخدادها می‌تواند از بی‌نهایت مقادیر مابین صفر یا یک تعیین گردد. لذا از منظر منطق فازی تغییرات در عالم هستی پیوسته و تدریجی است و این تغییرات در پارامترهای هستی، دارای خطوط واضح و مرزبندی مشخص نیستند. در مقابلِ منطق فازی، دیدگاه مکانیک کوانتومی در خصوص تغییرات در عالم هستی یک دیدگاه پلکانی و جهشی است. سطوح انرژی و همچنین کلیه پارامترهای وابسته به انرژی در این نگرش، کوانتومی و اساساً مفهوم فوتون به عنوان بسته‌هایی از انرژی دربرگیرنده پلکانی بودن تغییرات در مکانیک کوانتومی می‌باشد. در این میان مکانیک آماری با نگاهی میانه، تغییرات در سطوح ذره‌ای را پلکانی و کوانتیزه لیکن در سطوح ماکروسکوپی پیوسته و تدریجی می‌انگارد. در واقع از این منظر یک تغییر ماکروسکوپی حاصل معدل بی‌نهایت تغییر میکروسکوپی است که برخلاف کوانتیده بودن تغییرات ذرات در سطح میکروسکوپی می‌تواند نمودی تدریجی و پیوسته در تغییرات ماکروسکوپی داشته باشد. در این مقاله سعی شده است، از دیدگاه معرفت‌شناختی تأثیر این نظریات در متدولوژی شناخت عالم مورد بررسی قرار گیرد.

تبیین هویت مکان همواره مورد توجه فیزیک دانان و فلاسفه بوده است. در عرصه فیزیک نظری به طور عمده سه نظریه به منظور توضیح هویت مکان وجود دارد. مکانیک کلاسیک به واسطه باور به وجود دو نوع حرکت نسبی و مطلق، در خصوص مکان بینشی مطلق انگارانه دارد و هویت مکان را مستقل از ماده می داند. در حالی که لایب نیتس و هم فکرانش تنها به حرکت نسبی معتقدند و در نتیجه هویت مکان را امری نسبی و وابسته به وجود ماده می پندارند. این در حالی است که مبانی پارادایم فیزیک جدید (یعنی نظریه نسبیت و مکانیک کوانتومی) رویکردی بینابینی در تبیین هویت مکان دارند و مکان را نه کاملاً مطلق و نه تماماً نسبی می دانند. و اما در حوزۀ فلسفه اسلامی نیز سه رویکرد اساسی در تشریح هویت مکان قابل مشاهده است. نخست اندیشه خلأ که بسیار به باور مطلق انگارانه فیزیک کلاسیک شباهت دارد. دیگر نظریۀ سطح مشائی که نگرشی نسبی گرا به هویت مکان ارائه می نماید و از این رو به دیدگاه های لایب نیتس نزدیک است و نهایتاً نگرش بُعد مجرد صدرائی که کاملاً هویتی بینابینی دارد و همانند نظریه نسبیت عام مطلق گرای نسبی محسوب می گردد.نگرش تطبیقی بر این اندیشه های فیزیکی و فلسفی می تواند نقاط اشتراک و افتراق آنان را به درستی و با دقت تعیین و ترسیم نماید.

در اندیشه‌های عرفانی مفهوم انسان کامل و کیمیا ارتباطی تنگاتنگ و همیشگی دارند. هرچند رسیدن به انسان کامل یکی از اهداف عرفان است، اما کیمیا در اغلب دیدگاه‌های عرفانی به‌مثابۀ مسیری برای دستیابی به رمز و راز خلقت تعریف می‌شود که بدون آگاهی از این حقایق حصول انسان کامل میسر نیست. پس کیمیا و کیمیاگر، همچون عارف، هدفی جز تکوین انسان کامل ندارد. البته به‌رغم این ارتباط تنگاتنگ، در مکاتب مختلف عرفانی، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی میان، مفاهیم، جایگاه، نحوۀ ارتباط و طریق وصول به کیمیا و انسان کامل مشهود است. بررسی این باورها و توجه به شباهت‌ها و تفاوت‌هایشان ضمن آنکه می‌تواند روشنگر مفاهیم پیچیده و عمیق انسان کامل و کیمیا باشد خود وسیله‌ای برای بررسی چگونگی پیدایش آن‌هاست. در این نوشتار با بررسی اجمالی و تطبیقی دیدگاه‌های عرفانی مختلف در خصوص انسان کامل و کیمیا، به‌ویژه با تکیه بر دیدگاه‌های عرفانی حکمت متعالیه و جابر بن حیان سعی، در آشکارسازی برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود در این باورها می­کوشیم. البته در بررسی عرفان صدرایی، به آرای ابن عربی (به‌منزلۀ منبع تفکرات عرفانی در حکمت متعالیه) توجه ویژه شده است.