جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجربه‌های نزدیک مرگ حکایت اشخاصی است که، در آستانۀ مرگ بالینی، با تلاش کادر درمان یا عواملی ‌دیگر به زندگی بازگشته‌اند و، پس از بازگشت، گزارش‌هایی حیرت‌انگیز از وضعیت نزدیک مرگ روایت می‌کنند. این ‌تجربه‌ها اغلب با مشخصه‌هایی در اقصی‌نقاط جهان گزارش شده است که، براساسِ بررسی‌های آماری پژوهشگران، دارای مؤلفه‌هایی با هستۀ مشترک است و، به‌دلیلِ وجود هستۀ مشترک و فراگیر بودن تجربه‌ها، به‌عنوانِ مقولۀ مهم تجربی در پارادایم زیست-پزشکی حاضر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. بااین‌حال و به‌رغمِ توجه جامعۀ پزشکی به این تجربه‌ها، این ‌سؤال همچنان مورد بحث است که آیا پارادایم ‌حاضر تبیین موفقی از علت پدیدارشدنِ این تجربه‌ها ارائه می‌دهد؟ اگر پارادایم حاضر در تبیین موفقِ این تجربه‌ها ناکام باشد، آیا می‌توانیم این تجربه‌ها را اعوجاج پارادایم علوم زیست-پزشکی بدانیم؟ در این پژوهش برآنیم تا موضوع تجربه‌های نزدیک مرگ ‌را به‌‌عنوانِ یک نمونۀ موردی در ساختار پارادایم زیست-پزشکی و باتوجه‌به تفسیر انقلاب‌های علمی تامس کوهن ارزیابی کنیم. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که موضوع تجربه‌های نزدیک مرگ در ساختار پارادایم زیست-پزشکی به اعوجاجی مقاوم تبدیل شده و پارادایم حاضر در مواجهه با این تجربه‌ها در دوران فوقِ‌عادی به سر می‌بَرد. زیرا به‌رغمِ فرضیات گوناگونی که در 48 سال گذشته و پس از انتشار کتاب ریموند مودی در تبیین این تجربه‌ها مطرح شده است، هیچ فرضیه‌ای تاکنون پدیدۀ منسجم تجربه‌کنندگان را با تمام ملزومات آن توضیح نداده است. علاوه‌براین، تکثر مفصل‌بندی‌ها و منطق‌های بدیعی که به‌منظورِ حل معمای تجربه‌کنندگان مطرح شده‌ است نشان می‌دهد که پارادایم حاضر در ارائۀ الگوی‌ حل به دانشمندانی که بر موضوع تجربه‌های نزدیک مرگ متمرکز شده‌اند دچار ابهام شده و هرچند هنوز پارادایمی وجود دارد، اما هیچ اتفاق‌نظری دربارۀ چیستی آن در میان آزمایش‌ها و نظریه‌پردازی پژوهشگران مشاهده نمی‌شود.

معیار تعهد هستی‌شناختی محوری‌ترین و مناقشه‌برانگیزترین مسأله در حیطۀ فرا-متافیزیک است. مقالۀ حاضر تلاش می‌کند بر اساس دیدگاه دیوید آرمسترانگ، متافیزیک‌دان تحلیلی استرالیایی معاصر، نظریه‌ای را پیرامون معیار تعهد هستی‌شناختی بسط دهد. به این منظور، ابتدا مسألۀ معیار تعهد هستی‌شناختی توضیح داده می‌شود، سپس نظریۀ مشهور، یعنی دیدگاه کواین، در این باب معرفی می‌گردد. در گام بعد نسخۀ آرمسترانگ از نظریۀ صادق‌ساز ارائه می‌شود، سپس معیار تعهد هستی‌شناختی آرمسترانگ بر اساس نظریۀ صادق‌سازِ او صورت‌بندی می‌شود و در پایان لوازم این دیدگاه بیان و با قول مشهور مقایسه می‌شود و مزایا و معایب آن ارائه و ارزیابی می‌گردد. آرمسترانگ تعهد هستی‌شناختی یک نظریه را با صادق‌سازهای آن نظریه پیوند می‌دهد و از آنجا که او به نسخۀ خاصی از نظریۀ صادق‌ساز پایبند است، تعهد هستی‌شناختی او هم که بر این نظریه مبتنی است، صورت ویژۀ خود را می‌یابد. این معیار فاصله خود را از دیدگاه ماینونگ حفظ می کند در عین آنکه یک نظریه تسویری نیست.

پیتر ون اینواگن در همان حال که فیلسوفِ مهم و تاثیرگذاری‌ است، دربسیاری از مواضع، مطابق روشِ متداول فلاسفه تحلیلی بحث را پیش نمی‌برد و این منجر به اتخاذِ برخی مواضعِ نامتعارف از طرفِ او شده‌است. در این مقاله سعی کرده‌ایم تصویری روشن از نگاهِ او، به فلسفه و روشِ درستِ آن ارائه دهیم. برای این کار، مستقیماً به سراغ تعدادی از آثار او رفته‌ و سعی کردیم مولفه‌های فرافلسفه او، یعنی نگاه او به استدلال، تعریف و تحلیلِ واژگانِ فلسفی، متافیزیک، شهودِ فلسفی و فراهستی‌شناسی را استخراج کرده تا با کنارهم قرار دادن این مولفه‌ها، تصویر‌مان را از فرافلسفه او کامل‌تر کنیم. به باور نویسنده‌گان، بدون درنظر گرفتن این تصویرِ کامل، فهمِ فلسفه‌ورزی او به درستی ممکن نخواهد بود. بنابراین هر یک از بخش‌های این مقاله درنظر دارد به یک سوالِ فرافلسفی در نظرِ این فیلسوف، پاسخ دهد و نویسده‌گانِ آن باور دارند که کنارهم قرار دادن این پاسخ‌ها می‌تواند تصویر خوبی از فرافلسفه او ارائه دهد.

هدف این نوشتار این است که این پرسش را که چرا انسان‌ها، تقریباً به طور لاینقطع، پرسش‌های متافیزیکی طرح می‌کنند به عنوان پرسشی درجه-دوم در فرامتافیزیک پیش بکشد و نشان دهد که یک فرامتافیزیک بالغ، بدون بحث از «منشأ و وجه پرسش‌های متافیزیکی» که از آن به پرسش‌پذیری متافیزیک تعبیر می‌کنیم، نه تنها از تبیینِ برآمدن و باز-برآمدنِ این پرسش‌ها نزد انسان‌ها عاجز خواهد بود بلکه در متعین‌کردن پرسش‌های متافیزیکی نیز خام‌دستانه عمل خواهد کرد. در این راستا ابتدا می‌کوشیم چارچوبی نظری برای مواضع بدیل ممکن در باب پرسش‌پذیری را ترسیم کنیم و در انتها به عنوان یک مطالعه موردی، بر اساس تفسیر مارکوس ویلاشک از نقد عقل محض، فرامتافیزیک کانت را نمونه‌ای معرفی خواهیم کرد که چارچوب نظری مذکور در آن قابل ردیابی است و نشان خواهیم داد که بواسطه‌ی همین توجه، فرامتافیزیک کانت در نسبت با دیگر منتقدان متافیزیک، از خصلتی دو‌لایه برخوردار است. در مورد نقد کانت بر متافیزیک باید جور دیگری اندیشید.

کتاب‌های متعددی در حوزه‌های تاریخ، جامعه­شناسی و فلسفه علم، تحت عنوان انقلاب علمی وجود دارد. ممکن است گمان برود همان‌گونه­که مورّخان، تاریخ جنگ ویتنام را نوشته‌اند، چیزی به نام انقلابِ علمی وجود دارد که مورّخان آن را ثبت کرده‌اند. در این مقاله نشان داده می­شود که این تصور اولیه را تا آنجا باید تصحیح کرد که پرسید: آیا اساساً می‌توان تاریخی از علم جدید به نگارش درآورد که در آن انقلاب وجود داشته باشد؟ به بیان دقیق‌تر، آیا امکان دارد که یک مورخ و نه فیلسوف یا دانشمند، سیر تحولات علم جدید را ثبت کند و در آن به کشفِ تاریخیِ انقلاب نائل آید؟ پاسخ ما بر اساس معانی متفاوت از انقلاب علمی یکسان نیست؛ دست‌کم به دو معنا از انقلاب علمی، انقلاب شبه‌سیاسی و انقلاب‌های علمی تامس کوهن، چنین امکانی وجود ندارد. در اینجا نشان داده می‌شود تاریخ‌نگاری علم بر مبنای انقلاب علمی به دو معنای فوق از انقلاب یا بر پایه شواهد روشن تاریخی شکل نگرفته و یا با پیش‌‌‌‌فرض‌های فلسفی انجام شده است؛ اما امکان تحقق تاریخی معنای سوم از انقلاب، انقلاب علمی پسینی، بدون پیش‌فرض فلسفی و مستند به تحقیقات تاریخی وجود دارد.

این مقاله بر استفادة آرمسترانگ از متافیزیک بکستر در تبیین تحقق کلیات در جزئیات متمرکز است. برای آرمسترانگ صادق‌ساز گزاره‌های ضروری این‌‌همانی‌های جزئی هستند. آرمسترانگ گمان می‌کند بر مبنای این‌همانی جزئی، آن‌طور که در متافیزیک بکستر بین کلیات و جزئیات رخ می‌دهد، نه‌تنها می‌توان تحقق کلیات در جزئیات را توضیح داد، بلکه حتی می‌توان از ضرورتِ تحقق کلیات در جزئیات صحبت کرد. به‌نظر نگارنده، این استفاده مختل است زیرا: 1) کلیات و جزئیات، آن‌چنان که در متافیزیک آرمسترانگ طرح می‌شود، دارای اجزاء (فورمال) نیستند و لذا نمی‌توانند این‌همانی جزئی را تقویم کنند و 2) این‌همانی جزئی، آن‌چنان که در متافیزیک بکستر طرح می‌شود، مفاد بین‌شمارشی دارد که اساساً با فهم آرمسترانگی از این‌همانی جزئی در تقابل است.

ایمانوئل کانت در تمهیدات به صراحت می‌گوید که تذکّر و هشدارِ دیوید هیوم بود که او را نخستین بار از خوابِ جزمیت بیدار کرد. علیرغمِ اذعانِ کانت، هنوز بر کانت‌شناسان روشن نیست که هیوم دقیقاً چگونه کانت را از خوابِ جزمیت بیدار کرد. اختلافِ مفسران برخاسته از این است که در موردِ هیچ کدام از جوانبِ این تأثیر و تأثر اجماعی وجود ندارد. آیا بحثِ هیوم از علیت کانت را از خوابِ جزمیت بیدار کرد، یا بحثِ او از تعارض‌های قوۀ تخیل؟ اگر اولی ست، کدام بحثِ هیوم از علیت؟ کدام کتابِ هیوم بر کانت تأثیر گذاشته است؟ آیا کانت اساساً آشناییِ دست‌اوّلی با مکتوباتِ هیوم داشته است؟ در مقدمه، پرسش‌های مختلفِ مرتبط با مسئله را متمایز می‌کنیم. در بخشِ اول، به جنبۀ تاریخیِ تأثیرِ هیوم و میزانِ آشناییِ کانت با دو کتابِ هیوم می‌پردازیم. در بخشِ دوم، استدلال می‌کنیم که بحثِ هیوم از «اصلِ علّیِ عام» در کتابِ رساله‌ای در بابِ طبیعتِ انسان کانت را از خوابِ جزمیت بیدار کرده است. اگر دیدگاهِ ما دربارۀ نسبتِ هیوم و کانت درست یا موجه باشد، آنگاه سایرِ تأثیراتِ هیوم بر کانت را نیز باید با نظر به همین دیدگاه تبیین کرد. در نتیجه‌گیری، خلاصه‌ای از یافته‌های تحقیق را ارائه می‌کنیم.

ایان باربور در کتاب "دین و علم" از انحاء ارتباط میان علم و دین سخن گفته است. او ارتباط میان "روش های علم" و "روش های دین" را بررسی کرده و برای ارائه دیدگاهی نظام مند، انحاء این ارتباط را در چهار مدل توضیح داده است: تعارض، استقلال، گفتگو و وحدت. به نظر می آید که او مدلهای غیر از تعارض را صرفا برای حل و رفع مدل تعارض فرا خوانده است. در نهایت، از میان این مدل های ممکن تنها از مدل گفتگو برای حل تعارض جانبداری می کند. امروزه تمرکز بسیاری از صاحب نظران در تعارض علم و دین بر روی راه حل باربور و توسعه ی آن است. در این مقاله نشان می دهیم که راه حل باربور برای حل تعارض بین علم و دین در مواردی خاص (مثل مورد کارول) کارا نیست. این از آن رو است که اساسا تعارضی که کارول مطرح می کند، از نوع تعارض پیشینی مورد ادعای باربور نیست، و برای حل تعارض کارولی باید به سمت راه حلهای دیگر پیش برویم. این راه حلها ،گر چه به طور مبسوط در این مقاله بحث نشده است، میبایست پسینی و اساس مطالعات محتوایی و تاریخی علم استوار باشد.

نظریۀ علیت منفرد و قانون آرمسترانگ بسیار شنیده شده است. اما مهم آن است که آنها را به عنوان بخشی از سیستم متافیزیکی او فهم کنیم. او یک نظریه پرداز در مورد صادق‌ساز است و تمام آرای متافیزیکی او می‌بایست در راستای وضع صادق‌سازها تفسیر شود. در این مقاله پس از طرح مسأله مورد مناقشه بین تعمیم‌گرایان و منفردگرایان در موضوع علیت، ابتدا چهارچوب کلی متافیزیک آرمسترانگ و سپس نظریۀ علیت او را به اختصار بیان می‌کنم. مطابق فهم من، او یک منفردگرا است، اما به وجود قانون به عنوان بخشی سازنده از اوضاع امور جهان اعتقاد دارد. در پایان معلوم خواهم کرد که این طریق از فهم نظریۀ او در مورد قانون طبیعت بعضی از کج فهمی را بر ملا می‌کند. به طور خاص معلوم می‌شود که نقض معروف الکساندر برد در مورد دوری بودن بیان آرمسترانگ اساساً وارد نمی‌باشد.