جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد نفسانی وجود انسان از سه ساحت معرفتی، عاطفی و ارادی تشکیل شده است. محبّت یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین مؤلفه‌های ساحت عاطفی نفس محسوب می‌شود. این مقاله به تبیین جایگاه محبّت در ساحت‌های نفس و تحلیل ساز و کار تأثیر آن بر عملکرد انسان، به خصوص در رسیدن به کمال نهایی از دیدگاه علامه طباطبایی می‌پردازد. علامه به تأثیر نیازها و احساس‌های انسان بر ساحت معرفتی وی التفاتی ویژه دارد و این خود، موجب تمایز تحلیل ایشان در تأثیر عنصر محبت بر صدور نهایی فعل می‌شود. از دید وی، محبّت، حقیقتی وجودی و میلی تعلقی به کمال است که میان همه موجودات جاری است؛ اما صورت کامل محبّت در انسان ظهور و نمود پیدا کرده است. از آنجا که امور مختلفی متعلّق حبّ انسان قرار می‌گیرند، محبّت انواع مختلف مثبت و منفی، و خیالی، وهمی و عقلانی پیدا می‌کند؛ در صورتی که متعلّق محبّت امری روحانی و کامل باشد، نوع محبّت انسان مثبت خواهد بود. این محبّت به مثابه استاد راه، انسان را به کمال حقیقی‌اش رهنمون می‌سازد. محبت با یکسویه کردن حرکت کمالی دیگر ساحات وجودی انسان، آنها را به سوی هدف حقیقی واحدی سوق می‌دهد و ضمن شکوفایی استعدادها، بین قوا اتحاد ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، به یاری عقل، فرد را به انتخاب هدف متعالی و استاد راه کامل رهنمون می‌سازد تا با برقرارسازی علقه با وی، مسیر کمالی درست و حقیقی را طی کند.

گرچه غزالي به عنوان منتقد فلاسفه شناخته مي شود، ولي روش فکري وي همواره مشحون از استدلال هاي عقلي و فلسفي است و لذا از ديد برخي از محققان، غزالي سهم مهمي در عقلي سازي فرهنگ جهان اسلام و به ويژه انتقال انديشه هاي ابن سينا به اخلاف خود داشته و در نظريه پردازي هاي ديني و عرفاني خود نيز از مباني سينوي بهره هاي فراوان برده است. در اين مقاله سعي شده است با توجه به محورهاي اصلي غزالي شناسي جديد که در دو دهة اخير رويکردي نو به آثار غزالي را پيش چشم آورده اند و همچنين با عنايت به مباني تصوف عقلاني غزالي، رابطة معرفت عقلي و قلبي مورد تحليل قرار بگيرد. بر اين اساس نشان داده مي شود که رسيدن به بالاترين مراتب معرفت که در انديشة غزالي به قلب نسبت داده شده است، نه تنها پس از طي مقدماتي ممکن مي شود که در حوزة معرفت عقلاني است، بلکه اساساً خود معرفت قلبي استکمال عالي همان معرفت عقلي به شمار مي آيد.