جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش در اموری که به خواب و حجیت آن نزد پیامبران از نگاه قرآن کریم و اهمیت این موضوع و آثار آن در جامعه، مربوط می‌شود، خلاصه شده است. باید دانست که خداوند سبحان، ذات نفس ناطقه را طوری آفرید که به عالم بالا عروج کرده، می‌تواند لوح محفوط را بخواند.مانع از رسیدن به آن، مشغول شدن به اندیشه بدن است که از راه حواس به دست می‌آید و در هنگام خواب این مشغله کم می‌شود و نفس بر این آگاهی تقویت می‌گردد؛ پس وقتی نفس بر این دسته از حالات توقف نماید، بر خیال، آن گونه که در خواب می‌بیند باقی مانده، که نیازی به تعبیر خواب و یافتن حقیقت نیست ولی اگر حالات خاصی به او دست داد که متناسب با ادراک روحانی در عالم خیال است، اینجاست که نیازمند به تعبیر خواب از سوی معبران است. برخی از آنها منسجم و منظم هستند و انتقال از آن خیالات به حقایق روحانی را برای معبران آسان می‌گرداند؛ بعضی از آنها بدلیل خلطی که در ترتیب و چنیش آنهاست، مختلط و نامنظم هستند. در واقع ریشه خوابهای پریشان، تشویش نیروی خیال رخ می‌دهد که بخاطر فسادی است که در نیروی بدن و ورود یک امر عجیب از بیرون بدن است. ولی قسم یاد شده، از آن جهت از خوابهای پریشان شمرده می‌شود که معبر را از تأویل حقیقت آن گمراه می‌کند؛ چون رویا در خواب یا حالت نفس به یک چیز و تفکر در آن است که در نفس نقش می‌بندد و خواب‌بیننده، آن را با اشکالش و نتایجش تخیل می‌کند و این حالت معروف است؛ یا از خلقیات و بخاطر بدی افراد نسبت به یکدیگر پدید می‌آید و حال مزاجی به هم می‌ریزد مثل بسیاری از خوردنی، نوشیدنی، دیدنی و پوشیدنی و لذت‌بخش و ناراحت کننده‌ که باعث می‌شود متناسب با طبع غالبش، تخیل کند. گاهی می‌تواند بخاطر تأثیر طبع غالب در هوشیاری و دیدن باشد یا بخاطر اسبابی مثل شیطان و وسوسه او که بر انسانها پیاده می‌کند و چیزهایی را به یاد او می‌آورد که او را غمگین می‌کند و دلایلی را به او یادآور شده و در آن غرق می‌کند که به آن نمی‌رسد یا او را به ارتکاب فعل حرامی که در آن مفسده است دعوت می کند یا در دینش شبهه‌ای تصویر می‌کند که به هلاکتش منجر می‌شود. هدف از این رساله این بود که دریافتم که میان علما در این خصوص اختلاف نظر است؛ گروهی گفتند که خواب حجت است و باید به آن عمل شود و گروهی دیگر گفتند که حجت نیست و نباید به آن عمل کرد و این امر باعث شد که در این مسئله دقت بیشتری بنماییم. اما روش تحقیق توصیفی و تطبیقی بین نظر علامه طباطبایی و سید قطب است. تحقیق سه فصل و یک خاتمه را دربر دارد که چیستی خواب در لغت و اصطلاح و نظر علامه طباطبایی و سیدقطب در خصوص رویا را دربردارد. همچنین در بردارنده دلایل انبیا در خصوص خواب است که در دو کتاب تفسیری «المیزان» و «فی ظلال القرآن» آمده است و به نتایجی دست یافته‌ام. خواب، یک حقیقت است و تنها یک سخن و داستان نیست که مردم در میان خویش در باره آن سخن می‌گویند. رویا اقسامی دارد که بخشی بشارت و برخی تنها خواب است و برخی زمزمه‌های شیطان نفرین شده راننده شده از درگاه خداوند است و برخی از آنها، چیزی است که انسان درستکار، بنده.

رویکرد ملاصدرا در مواجهه با ظواهر آیات قرآن رویکردی متفاوت با رویکرد مشهور مفسران و حکیمان است. مشهور در مواجهه با برخی از ظواهر قرآن کریم که التزام به آنها دشوار است راه تأویل را پیموده و از معنای ظاهری لفظ فاصله می‌گیرند. غالب این ظواهر درباره توصیف خداوند به صفاتی است که او را به بندگان خویش تشبیه می‌کند. به‌علاوه، ظواهر آیات مرتبط با معاد نیز در معرض تأویل قرار گرفته است. اما ملاصدرا از مخالفان رویکرد تأویلی است و در آثارش، به‌خصوص در تفسیر قرآن کریم و رساله متشابهات القرآن، به مناسبت بحث از آیات متشابه، به مسئله تأویل پرداخته است. وی با تقسیم ضمنی تأویل به تأویل درست و نادرست، رویکرد اصلی تأویل نادرست را التزام‌نداشتن به ظواهر الفاظ دانسته است. به نظر وی، ظواهر آیات و روایات را همان‌گونه که هست، بدون اینکه در آن تصرفی صورت گیرد، باید پذیرفت، دست‌کم تا زمانی که دلیل کافی و توجیه درستی بر آن وجود داشته باشد که در بسیاری از بحث‌ها همچون بحث معاد وجود ندارد و می‌توان همه آنچه در آیات و روایات در این باره آمده است، به معنای ظاهری‌اش پذیرفت. با این حال، ملاصدرا از افتادن به ظاهرگرایی نیز هراس دارد و آن را نفی می‌کند و سخن از تأویل صحیح یا «تحقیق» به میان می‌آورد. به این ترتیب، او به دنبال نظریه‌ای است که هم قادر به حفظ ظاهر الفاظ باشد و هم با قواعد عقلی مخالفت نکند. او نظریه روح معنا را واجد این دو خصوصیت شمرده است. این نوشتار به تبیین رویکرد ملاصدرا در نقد تأویل و ادله‌اش می‌پردازد و اینکه چگونه ملاصدرا نظریه مجاز را نقد کرده و به جای آن از نظریه روح معنا دفاع می‌کند.

خداباوران معتقدند خدا دارای صفات کمالی گوناگونی همچون علم و قدرت و حیات است و همان‌گونه که وجودش برترین و بالاترین وجود است صفات کمالی نیز در بالاترین مرتبه‌اش از آن خدا است. در میان مسلمانان در چگونگی اتصاف خدا به این صفات اختلاف‌هایی وجود دارد. گفته شده که معتزله صفات را از او نفی کرده و ذات را نایب صفات می‌دانند. اشاعره صفات خدا را زاید بر ذات او دانسته و حکما صفات را عین ذات می‌دانند. با پذیرش این مسئله که صفات خدا عین ذات او است این پرسش پیش آمده است که: چگونه صفات متعددی که با ذات خدا یکی است، سبب راه‌یافتن تعدد و تکثر در ذات وی نمی‌شود؟ این اشکال سبب شده است پاسخ‌های گوناگونی به آن داده شود. این پاسخ‌ها تلاش‌هایی بر اثبات صفات خدا و اتحاد این صفات با ذات او، همراه با پذیرش مفروضات در مسئله است. در این نوشتار این پاسخ‌ها نقل و ارزیابی شده و در نهایت دیدگاه عرفا ترجیح داده شده است.

قاعده «الواحد» از قواعد معروف فلسفی است که مورد پذیرش فیلسوفان قرار گرفته است امّا متکلّمانی همچون غزالی و فخر رازی این قاعده را نپذیرفته و در ردّ آن کوشیده اند. مهم ترین ادله بر اثبات قاعده از سوی بوعلی ارائه گردیده و پس از او نیز تلاش هایی در تقویت این ادله و پاسخ به اشکالات بر آن، صورت یافته است محقق اصفهانی نیز که قاعده الواحد را پذیرفته برای اثبات آن، استدلال هایی را سامان داده و با بهره گیری از وجوب بالغیر، امکان ماهوی و امکان وجودی (فقری) به اثبات قاعده پرداخته یا تقریرهای روشنی از آن به دست داده است در این دسته براهین با استفاده از اموری همچون وجوب و امکان، وجود هر گونه تعدد در ناحیه این امور را سبب تعدد در وجود علت و معلول یا حیثیت ها و اعتبارات مربوطه دانسته و آن را ناسازگار با وحدت شمرده است.تلاش این نوشتار ارائه تقریر روشنی از ادله ایشان است.

تناسخ ملکوتی نفس، مهم‌ترین تصویری است که ملاصدرا برای معاد جسمانی ترسیم می‌کند؛ به این معنا که نفس انسان پس از جدایی از بدن مادی، به بدنی که توسط خود او در دنیا ساخته شده و متناسب با صفات و ملکات درونی اوست، تعلق گرفته، با آن بدن محشور می‌شود. در قرآن کریم از دسته‌ای از بنی‌اسرائیل سخن به میان آمده که به سبب نافرمانی از دستورات خداوند، به شکل میمون ظاهر شدند؛ ملاصدرا مسخ بنی‌اسراییل و به طور کلی پدیدۀ مسخ را تأییدی بر تناسخ ملکوتی می‌شمارد. با توجه به اصول چندگانۀ ملاصدرا و مقدماتی که در اثبات تناسخ ملکوتی بیان کرده است، می‌توان به وجه این تأیید دست یافت. این مقاله با تبیین و توضیح واقعیت تناسخ ملکوتی و مسخ، به دنبال تبیین این تأیید است.

محقق خفری از زمرۀ فیلسوفانی بود که چندین برهان بر اثبات خداوند اقامه کرد و این براهین را دارای ویژگی‌های براهین صدیقین دانست. در این براهین با استفاده از اموری همچون حقیقت وجود و مجموعۀ موجودات، واجب‌الوجود اثبات شده است. ملاصدرا این براهین را ناتمام می‌داند، زیرا به عقیدۀ وی میان فرد و طبیعت خلط صورت گرفته یا از راه وجود مجموعۀ موجودات استدلال شکل گرفته است، در حالی‌که تنها افراد مجموعه دارای وجود حقیقی هستند. در مقاله حاضر براهین خفری را به تفصیل تقریر و تبیین می‌کنیم و اشکال‌های ملاصدرا بر آن، ارزیابی قرار خواهد شد. نتیجه اینکه براهین خفری درست است و اشکالات ملاصدرا بر آن وارد نیست.

یکی از مشهورترین براهینی که بر وجود خداوند اقامه شده، برهان مرحوم شیخ محمدحسین غروی اصفهانی است. این برهان مورد توجه صاحب‏نظران پس از ایشان قرار گرفته و درباره آن گفت‏وگو شده است. برخی آن را برهانی تام شمرده و در اثبات وجود خداوند موفق دانسته‌اند و برخی دیگر با نقد آن، برهان مذکور را در اثبات وجود خداوند ناتمام شمرده و به نقد آن پرداخته‌اند. در این برهان با استفاده از طبیعت واجب‌الوجود، وجود خداوند اثبات شده است و این مسئله سبب اختلاف درباره مفهوم‏محور بودن یا نبودن این برهان گردیده است. برخی این برهان را مصداق برهان وجودی یا مفهوم‏محور دانسته‌اند که از راه مفهوم واجب‌الوجود، به اثبات مصداق آن می‌پردازد و برخی صاحب‏نظران دیگر، آن را برهانی وجودی ندانسته، نقش محوری مفهوم را در این برهان انکار می‌کنند و برهان ایشان را برهانی وجودی نمی‌دانند، بلکه بر این عقیده‌اند که ایشان از طبیعت واجب‌الوجود کمک گرفته که اقتضای چنین طبیعتی وجوب وجود است. صاحبان هر دو دیدگاه تقریر خود را از برهان محقق اصفهانی ارائه می‏کنند و با تمسک به عبارات ایشان، درصدد ترجیح تفسیر خویش هستند. در این نوشتار سعی شده تقریرهای مختلف برهان محقق اصفهانی و ادله هریک از طرفین بر وجودی یا ناوجودی بودن برهان مذکور، نقل و ارزیابی گردد که حاصل آن، ناتمامی ادله وجودی بودن برهان محقق اصفهانی و اثبات غیروجودی بودن این برهان است. در پایان به اشکالات تقریر غیروجودی بودن برهان مذکور در کتاب براهین صدیقین پاسخ داده شده است؛ بنابراین، می‌توان این برهان را یکی از موفق‌ترین براهین بر اثبات خداوند دانست

---