جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرن چهارم و پنجم از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ تمدن اسلامی است. در این دوره با روی کار آمدن دولت شیعی آل‌بویه در بغداد و دولت‌های شیعی دیگر در مراکز مهم اسلامی، تمدن اسلامی یکی از پرفروغ‌ترین دوره‌ها را به خود دید. در این میان متکلمان امامی مدرسه بغداد، همچون نوبختیان، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نقشی برجسته در گسترش علوم اسلامی و فرهنگ و تمدن اسلامی داشتند. نوبختیان علاوه بر علم کلام با تدوین آثاری چون «الآراء و الدیانات» قرن‌ها مرجعی قابل اعتماد برای اندیشه‌نگاران حوزه تاریخ تفکر بودند. همچنین شیخ مفید و شاگردانش با تدوین صدها اثر نظیر اوائل المقالات، الذخیره، الشافی و الاقتصاد، میراث مکتوب گران‌بهایی در علوم اسلامی به یادگار نهادند که تا کنون به عنوان اندیشه امامیه در شمار معتبرترین آثار علمی است. متکلمان امامی مذهب بغداد با تأسیس کتابخانه‌ها و مدارس علمی به تربیت شاگردانی در علم کلام پرداختند که این شاگردان در بازگشت به وطن خود علم کلام را در پهنه سرزمین‌های اسلامی نشر دادند و در نهایت، سیل رساله‌ها و مکتوبات علمی که حاوی سؤالات و شبهه‌های فکری نگارندگان آنها بود، روانه بغداد شد. این شواهد نشان می‌دهد متکلمان امامی مدرسه بغداد، نقشی پراهمیت در گسترش علوم اسلامی بر عهده داشته‌اند.

در دوران غیبت صغری، ابو‌سهل اسماعیل بن علی و ابو محمد حسن بن موسی نوبختی از مشهورترین متکلمان امامیه در بغداد بودند که نقش مهمی در انتقال میراث کلامی امامیه به متکلمانی چون شیخ مفید و سید مرتضی بر عهده داشته‌اند. از آن‌جا که اندیشه‌های امامیه در دوران شیخ مفید و سید مرتضی تفاوت‌هایی با آراء متکلمان عصر حضور همچون هشامین و مؤمن‌الطاق دارد و به نوعی به اندیشه‌های کلامی معتزله نزدیک‌تر شده برخی برآنند که نوبختیان در تطوّر اندیشه‌های متکلمان امامی و هم‌گرایی آنان با معتزلیان نقش اصلی را بر عهده داشته‌اند و در حقیقت، عقل‌گرایی معتزلی به دست بنو نوبخت در میان متکلمان امامی مذهب شیوع یافته است. این مقاله ضمن رفع این اتهام از طریق مقایسه اندیشه‌های کلامی این دو گروه به واکاوی میزان تأثیرگزاری متکلمان نوبختی بر آراء اندیشمندان امامیه پرداخته است.

مقایسه اندیشه‌های ابو‌سهل و ابو‌محمد نوبختی با سید مرتضی از آن جهت که متهم به گرایشات اعتزالی هستند، می‌تواند در شناخت بهتر از مدرسه کلامی بغداد و تحولات اندیشه‌ای درون آن یاری‌رسان باشد و برخی ابهامات تاریخ کلام امامیه را بر‌طرف کند. از این‌رو، در این مقاله با مقایسۀ روش و محتوای کلام این متکلمان امامی علاوه بر بیان نقاط اختلاف آنان، اشاره‌ای به میزان هم‌گرایی آنان با اندیشه‌های معتزله گردیده و در نهایت گویای این مطلب است که در نگاه کلی سید مرتضی بیش از بنو‌نوبخت به اندیشۀ معتزله نزدیک شده است.