جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل پیچیده در بررسی شعر و ادب فارسی و به‌تبع از آن، افکار و اندیشه‌های حافظ، موضوع اعتقادات مذهبی و کلامی است. بنیان‌های فکری اشاعره، در عالی‌ترین نمود خویش، مباحث ویژه‌ای در باب غایت جهان، رابطه عقل و نقل، امامت و زعامت مسلمانان و... مطرح کرده که تعارضات و مناقشات پردامنه‌ای را در گستره فکر اسلامی پدید آورده است. سخنوران پارسی نیز در جهت‌گیری این اندیشه‌های کلامی، دیدگاه‌های ویژه و منحصربه‌فردی را در شعر و اندیشۀ خود بروز داده‌اند؛ مهم‌ترین و پرتفصیل‌ترین این ظهور و بروز، بازتاب اندیشه‌های کلامی اشعری در سروده‌های حافظ شیرازی است، به‌طوری‌که در آرای حافظ‌پژوهان متقدّم و معاصر نظرات گوناگون، و چه‌بسا متناقض از زهد و عبودیت محض حافظ تا بی‌قیدی او ابراز شده است. مقالۀ حاضر با درک این ویژگی، کوششی است در جهت تأمّل بیشتر در باب «جایگاه عقل و نقل در اندیشۀ حافظ»، و بررسی و تعمقی در نسبت حافظ با کلام اشعری. نتیجه تحقیق دو نکتۀ مهم را در این پژوهش، شایسته تأکید و توجه می‌داند: نخست آنکه تصوف، به‌ویژه نحله‌های مبتنی‌بر بنیادهای اسلام سنّی، در بسیاری از زمینه‌ها، با افکار و عقاید فقهای مذاهب اربعه، اهل حدیث و متکلّمان اشعری، مناسبت یا همراهی دارد؛ و دوم آنکه نمی‌توان و نباید به‌طور قطع، جریان تصوف و شعر عرفانی، به‌ویژه عرفان سکری را در یک مذهب فقهی یا کلامی منحصر و محدود دانست.

آفرینشِ انسان و دستور خداوند به تمام فرشتگان برای سجده‌کردن بر او، و سرباززدنِ ابلیس از این فرمان نظرگاه‌های اعتقادی مختلفی را سبب شده است. شهرستانی در الملل والنحل، بر مبنای دیدگاه‌های شارحانِ تورات و اَناجیلِ اربعه، هفت شبهه مهمّ ابلیس در موضوعاتِ اعتقادیِ ادیانی را بیان می‌کند و معتقد است هر یک از این شبهات، زمینه‌ای برای شکل‌گیریِ بخشی از مذاهبِ اسلامی شده است. مقاله حاضر، ضمنِ بررسی مهم‌‌ترین رهیافت‌های کلامیِ یهود و مسیحیت درباره شیطان، دیدگاهِ کلامِ اسلامی، به‌ویژه کلامِ معتزله و اشاعره، را نیز می‌کاود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد آنچه شهرستانی به عنوان گفت‌وگوی شیطان و فرشتگان، و شبهات ابلیس بیان کرده در تورات و انجیل، و شروح و تفاسیر معتبر و شناخته‌شده این دو کتاب وجود ندارد و چنین به نظر می‌رسد که شهرستانی، با زمینه قراردادنِ برخی رهیافت‌های توراتی یا انجیلی، و روایاتِ اسرائیلیِ دخیل در اسلام، این موضوع را محمِلی برای مطرح‌کردن مباحثِ کلامی بر مبنای دیدگاه اشاعره، که خود نیز بدان معتقد بود، قرار داده است.

اندیشه های زاهدانه و ریاضت طلبانه، ازجمله موضوعاتی هستند که از دیرباز ذهن و ادراک پاره ای از آدمیان را به خود مشغول داشته و در عالی ترین صورت، عملی جهت پالایش و رهایی از قیود و تمنّیات نفسانی به حساب آمده اند. چنین اندیشه هایی علاوه بر ادیان کهن و اساطیری، درمیان ادیان سه گانه ابراهیمی نیز نمودهای واضح و روشنی برجای گذارده اند: فَریسیان در آیین یهود، عرفای عزلت طلب و رُهبان در آیین مسیح و زاهدان در آیین اسلام. یکی از مهمترین وجوه پالایش جسم و روح در تصوف اسالمی، زهد ورزیدن و ترک تعلقات نفسانی و مادی است، به همین دلیل می توان زهد را یکی از وجوه اصلی در چارچوب نظری- عملیِ تصوف اسلامی به حساب آورد؛ از دیگر سو، حافظ به عنوان یکی از ارکان شعر فارسی و سرآمدان عرفان ناب اسلامی- ایرانی، در سروده های خویش نگاه ویژه و قابل اعتنایی به زهد و زهدورزان دارد. مقاله حاضر با استقصای جوانب مختلف موضوع، ضمن پرداختن به بنیان های نظری زهد در تصوف اسلامی و جریانهای اصلی آن (جریان زهد مثبت و جریان زهد منفی) کوششی است جهت بررسی« زهد در تصوف اسلامی»و بازتابی از «نگاه ویژه حافظ را در باب زهد و زاهدان»، ارائه می دهد.