جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مباحثی کلامی در میان مفسران، تفسیر آیاتی از قرآن است که موهم صفات انسان گونه برای خداوند است. آیات صفات خداوند، از جمله آیات متشابهی است، که از یک طرف با صفات خبری خداوند که یکی از مباحث کلامیست مرتبط می باشد و از سوی دیگر با متشابهات قرآن، سرو کاردارد. در طول تاریخ مباحث کلامی در اسلام، این نوع از آیات به خاطر اشتمالشان بر صفاتی که ظاهر آن ها موهم تجسیم و تشبیه خداوند متعال است، زمینه ساز پیدایش گروه ها و مکاتب مختلفی درمیان مسلمانان شده و سبب ایجاد مناظرات و بحث های عدیده ای در میان آنان گردیده است؛ لذا با توجه به اینکه دین اسلام دین وحدت و یکپارچگیست و با توجه به وسعت این نوع از آیات در قرآن، موضوعی که هر پژوهشگر علوم دینی را به کنجکاوی واداشته، علت و زمینه های بروز اختلاف بین گروه های تفسیری این گونه آیات از طرفی و چگونگی رسیدن به اعتقادی متعادل در خصوص تفسیر این آیات می باشد. بنا بر این، جهت دست یابی به این مهم، و با بکار گیری روش تحلیلی، توصیفی و تطبیقی، بررسی و تطبیق سه تفسیر ارزشمند المیزان، مفاتیح الغیب و مدارک التنزیل و حقایق التأویل را، در زمینه ی تفسیر آیات صفات خداوند متعال، برگزیدم، بدان جهت که این تفاسیر از یک سو از جایگاه بلند تفسیر قرآن و از طرف دیگر نویسندگان این تفاسیر نمایندگان سه مکتب کلام اسلامی هستند که عبارت اند از: مکتب کلامی تشیع، مکتب کلامی اشعری و مکتب کلامی ماتریدی. با تطبیق و بررسی تفسیر آیات صفات خبری در هرسه تفسیر و با در نظر داشت مبانی و شیوه های تأویل صفات خبری در آنها، می توان به این نتیجه دست یافت که صفات خبری منتسب به خداوند را نباید بر معانی ظاهری آنها حمل نمود - که در صورت حمل آنها بر معانی ظاهری شان مسأله ی جسمیت باری تعالی و مشابهت او با بندگانش به میان می آید - و اعتقاد به تجسیم و تشبیه باری تعالی مورد پذیرش هیچکدام از صاحبان آن تفاسیر نمی باشد، و باید معنایی از آنها اخذ نمود که با ساحت قدس الهی سازگار باشد.

عقل نزد بسیاری از متکلمان مسلمان و نحله‌های فکری و کلامی، یکی از منابع معرفت شناخته می‌شود. ماتریدیه نیز از آن به عنوان یکی از منابع و اسباب معرفت یاد می‌کنند با این تفاوت که ماتریدیان، نه چونان معتزله مطلقا عقل را مبنای معرفتی برای عموم مسایل می‌دانند و نه چونان اهل حدیث و اشاعره که در گزاره‌های کلامی نقشی برای عقل قایل نیستند و یا از نقش آن می‌کاهند. بلکه از این منظر عقل نقش مهمی در خداشناسی، راهنماشناسی و فرجام‌شناسی دارد. پژوهش پیرامون نقش عقل در نزد متکلمان مسلمان و در روش‌های مکاتب کلامی اسلام، از آن روی که می‌تواند دریچه‌های گفتگو و اندیشه را برای مسلمانان باز نگه می‌دارد، اهمیت فراوانی دارد. در جهانی که ما در تلاطم افراط و تفریط در به کارگیری و استفاده از عقل به شدت در تنگنا قرار گرفته ایم، بررسی رویکرد‌ مذاهب معتدل اسلامی نسبت به عقل، ما را از این تنگنا و مهلکه نجات خواهد داد. از این روی در این نوشتار تلاش می‌شود تا نقش عقل در روش مکتب کلامی ماتریدیه مورد مطالعه قرار گیرد.نوشتار حاضر در چهار فصل تدوین شده است که فصل آغازین آن به مفهوم‌شناسی و طرح کلیاتی پیرامون بحث اختصاص یافته است و در آن سعی می‌شود تا برای ورود به اصل بحث زمینه سازی شود. در فصل دوم، مباحثی چون معرفت‌شناسی و خداشناسی ماتریدان بررسی می‌شود، در فصل سوم مباحث راهنماشناسی و در فصل چهارم مباحث فرجام‌شناسی یا بحث معاد مورد مطالعه قرار گرفته است. حاصل این مطالعه این است که ماتریدی در مباحث خداشناسی عقل را مقدم بر نقل می‌دارد و در مباحث راهنماشناسی،‌ عقل را مثبت ضرورت ارسال رسل می‌شمارد و در مباحث معاد نیز هر از گاهی از عقل بهره گرفته می‌شود اما چون بحث معاد، بحثی نقلی است و عقل آدمی توانایی درک تمامی ابعاد رستاخیز و معاد را ندارد، لذا نمی‌تواند مطلقا در خصوص گزاره‌های کلامی در حوزه‌ی معاد، داوری کند، اما می‌تواند که در اثبات پاره‌ی از مباحث و مسایل معاد، به کمک متکلم بشتابد و وی را در تبیین مسایل و توضیح و تفسیر آن و نیز دفاع و توجیه آن‌ها یاری نماید.

روش عقلی عبارت است از: روش مطالعه ایده ها، مبادی عقلی، با استفاده از قواعد منطق صوری وبهره گیری از قیاس،استقرا، تمثیل در استدلال است. تحولات قابل توجهی در رویکرد عقلی در نزد امامیه و اشاعره تا پایان قرن هفتم صورت گرفته است. این توسعه در روش عقلی شامل ادله، براهین،و روش های استدلال مورد استفاده در علم کلام شده است، تأثیر این تحول وتطور در نتایج کلامی به دست آمده منعکس شده است، به طوری که برخی از این نتایج ویژگی های این رویکرد یا آن رویکرد تبدیل شده است، این توسعه در روش گسترش یافته است تا شامل تکامل در مواد استدلال و محتوای استدلال ، روش شناختی، تکامل در موضوع، توسعه در اصطلاحات کلامی، و سپس رویکرد عقلی در نزد امامیه واشاعره با ورود اصطلاحات ومکانیسم های فلسفی ، صبغه فلسفی به خود گرفت وبا فلسفه آمیخته شد ،این ادغام در قرن هفتم تشدید شد که در کلام امامیه توسط خواجه نصیر الدین طوسی به اوج خود رسید ودر کلام اشعری با غزالی آغاز شد وتوسط امام فخر رازی تکامل یافت وبه اوج خود رسیده است،اگر چه این دو رویکرد کلامی تحت تأثیر روش فلسفی قرار گرفته است، اما تفاوتهای در نتایج تحقیقات کلامی را می بینیم، به گونه ای ممکن است نتیجه حاصل از مکانیسم های استدلال در روش عقلی نزد اشاعره مورد پذیرش واقع نگردد وبدلیل مخالفت نتایج برهان عقلی با ظاهر دلیل نقلی دست بردارد ،بهترین شاهد بر این مدعا نتایجی که فخر رازی در مباحث صفات ،جواز رؤیت خدا در اخرت،جواز اعاده معدوم و...،که علیرغم مخالفت آن نتایج با برهان عقلی اما چون با ظاهر دلیل نقلی هماهنگ است لذا از به کار گیری برهان عقلی در چنین مسایلی دست برمی دارد وبه روش نقلی ملتزم می شود. هر کدام از دو روش عقلی امامیه واشاعره سه مرحله را پشت سر گذاشتند که عبارتند از: 1) مرحله تأسیس واستقرار: تفاوتی که روش عقلی نزد امامیه با روش عقلی اشاعره در این مرحله داشت در این است که روش عقلی امامیه برخاسته از روایات واقوال معصومین است،احتجاجات امامان با پیروان دیگر ادیان بهترین شاهد این مدعا است، در حالی که روش عقلی اشاعره از افکار مکتب اعتزال تأثیر پذیرفته است. 2) مرحله قیاس عقلی - تمثیلی،(جدلی) 3) .مرحله قیاس عقلی -برهانی.(فلسفی)

الموضوع المنتخب للدراسههو"ولایه المعصومین التکوینیه من وجهه نظر العقل و النقل و العرفان" و أرید من قید "المعصومین" المعصومون الاربعه عشر من أمه نبینا محمد دون غیرهم من سائر الأمم، ولیس هذا یعنی أن غیرهم لیس له هذه الولایه، بل أرید التأکید علی أن موضوع هذه الرساله یتمحور حول اثبات الولایه التکوینیه للمعصومین الأربعه عشر فحسب، وذلک لأن الحدیث عن الولایه التکوینیه بشکل عام خارج عن نطاق الرساله العلمیه التی یجب أن تکون جزئیه قدرالأمکان، و قد قمنا بتقسیم هذه الدراسه- بعد بیان مقدمه تطرقنا فیها ألی بیان أهمیه هذا الموضوع و الأهداف المتوخاه منه-ألی فصول أربعه: الفصل الاول: و قد خصصته للحدیث عن المعنی اللغوی والاصطلاحی للولایه التکوینییه، وسائر المباحث التمهیدیه التی لها علاقه بالمباحث التصوریه لهذا المفهوم. ویتلوه الفصل الثانی الذی اشتمل علی ایضاح مفهوم الولایه التکوینیه من وجهه نظر قرآنیه وروائیه، واستعراض الأدله والشواهد القرآنیه و الروائیه التی تثبت الولایه التکوینیه للمعصومین مردفا لها بأقوال العلماء علی ثبوت الولایه التکوینیه لهم، و بعد ذلک ناقشت أهم الاستدلالات التی استدل بها المنکرون علی نفی الولایه التکوینیه، ثم خصصت فی أخر هذا الفصل بحثا تحت عنوان: (الردود علی الشبهات المطروحه بشأن هذا الفصل) و أجبت فیه عن أهم الشبهات التی لها علاقه بالفصل المذکور ثم یتعقبه الفصل الثالث المخصص للبحث عن مفهوم الولایه التکوینیه من وجهه نظر فلسفیه و علاقتها بنظام العلیه الذی تخضع له هذه الظواهر الکونیه و أشرنا ألی بعض المباحث الفلسفیه و الکلامیه التی لها علاقه بمفهوم الولایه التکوینیه. ثم ختمنا الرساله بالفصل الرابع الذی ضم أهم مباحث العرفان النظری ذات العلاقه بمفهوم الولایه التکوینیه، و تطرقنا الی نظریات العرفاء حول مفهوم الولایه و علاقتها بالأنسان الکامل، و دوره الوجودی فی نظام الکون.

‫تحقيق حاضر، ابعاد مختلف ولايت تکويني حضرات معصومين( از منظر قرآن، روايات، عقل، علم کلام، فلسفه و عرفان بررسيده و ديدگاه‌هاي منکران چنين ولايتي براي معصومين( را نقد مي‌کند. نويسنده در چهار فصل به زواياي گوناگون موضوع نوشتار خود مي‌پردازد. در فصل اول معناي لغوي و اصطلاحي واژه ولايت و معناي کلامي، فقهي و عرفاني آن و نيزمفهوم لغوي و اصطلاحي کلمه تکوين را شرح مي‌دهد. در فصل دوم با استفاده از نصوص ديني به تبيين مفهوم ولايت تکويني پرداخته و آياتي در مورد اقسام و مراتب ولايت و مصاديق ولايت خاصه آورده، ولايت به معناي محبت، سياست و رهبري اجتماعي، مرجعيت ديني و ولايت تکويني درآن‌ها را وصف کرده است. سپس رواياتي در اثبات ولايت تکويني و ويژگي‌هاي صاحب ولايت تکويني ارائه داده و ديدگاه‌هاي علماي فريقين از متأخرين و معاصر را در مقوله ولايت تکويني ارزيابي مي‌کند. فصل سوم از منظر علم فلسفه و کلام اسلامي به تشريح مفهوم ولايت تکويني پرداخته و امکان عقلي وجود چنين ولايتي براي برخي افراد خاص، رابطه بين ولايت تکويني با قانون عليت و معناي علّت فاعلي در ولايت تکويني را بررسيده و ادّله عقلي اثبات ولايت تکويني را مطرح کرده است. نگارنده در اين زمينه به دليل تمانع، دليل حيز و مکان و دليل لغويت اشاره مي‌کند. آن گاه ضمن اثبات ولايت تکويني از منظري کلامي، ملاک قول به غلو در ولايت تکويني و خارق‌العاده بودن ولايت تکويني را بيان کرده است. در فصل چهارم از منظري عرفاني به مسأله ولايت تکويني نگريسته شده و مباني و اصول فکري عرفا در بحث ولايت و ديدگاه‌هاي عارفاني همچون: سيدحيدر آملي، ابن‌عربي، حکيم ترمذي و امام خميني در باره ارتباط انسان کامل با ولايت تکويني و رابطه اسم اعظم با ولايت تکويني مطرح گرديده و برخي نظريات نقد و ارزيابي مي‌شود.