جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ادوار مهم در تاریخ اندیشۀ اخلاقی جهان اسلام، عصر صحابۀ پیامبر اکرم (ص) است. در این عصر، آموزه‌های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) توسط صحابه رواج یافته‌اند. یکی از صحابه که روایات بسیاری را از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده، ابوهریره است. به دلیل جایگاه مهم سیاسی و فرهنگی ابوهریره در عصر امویان، یعنی جانشینی مروان بن حکم در مدینه و پرداختن به حرفۀ قصص‌گویی، کشف اندیشۀ اخلاقی‌ که او ترویج کرده، از اهمیت به سزایی برخوردار است. نخستین گام برای کشف نظریۀ اخلاقی ابوهریره، تبیین مبانی هستی‌شناختی ابوهریره است. واکاوی بنیاد‌‌ی‌ترین نگرش‌های ابوهریره به هستی و ساحت‌های مختلفش، ازآن­‌رو اهمیت دارد که پایه‌‌گذار درک ابوهریره نسبت به فعل اخلاقی، غایت اخلاقی­زیستن و شیوۀ سلوک برای رسیدن به این غایت است. در این مطالعه برای بازشناسی نگرش‌های هستی‌شناسانۀ ابوهریره، همۀ روایات او که در مهم‌ترین منابع روایی اهل سنت گزارش شده‌اند و در آن‌ها، کلیت هستی و آفریده‌های هستی در اندیشۀ ابوهریره بازتاب یافته است، تحلیل شده‌اند. براساس یافته‌های این تحقیق، که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده، آن سان که در روایات منسوب به ابوهریره بازتاب یافته است، مهم‌ترین نگرش‌های ابوهریره به هستی و ساحت‌های مختلف هستی را می‌توان در ذیل سه بحث کلان صورت‌بندی نمود: «آفریدگار جهان و اوصافش»، «دنیا» و «پایان کار جهان». همچنین، برپایۀ مطالعۀ کنونی می‌توان دریافت که میان نگرش‌های ابوهریره نسبت به ساحات هستی انسجام برقرار است و پایه‌گذار اندیشۀ اخلاقی ابوهریره، همین نگرش‌ها به هستی و ساحت‌های مختلف هستی محسوب می‌شوند.

از آستانۀ دهۀ 1960م/ 1340ش محققانی در آکادمی‌های غربی پیوند شیوه‌های عزاداری شیعیان با تحرکات سیاسی و جمعیتی ایشان را بازکاویدند و ضمنِ تحلیل مردم‌شناسانۀ آیین‌های سوگواری شیعیان در عاشورا، برای نخستین بار پیوند آیین‌های عاشورایی با روابط قدرت را در جامعۀ شیعی نظریه‌مند کردند. گرچه شیعیانِ معاصر هنوز در هیچ سرزمینی حاکمیت سیاسی نداشتند، اینان دریافته بودند که دیر یا زود از میان حلقه‌های عزاداری عاشورا قدرت سیاسی عظیمی برخواهد خاست. این دوره از مطالعات، که باید آن را نقطۀ آغاز در تاریخ اندیشۀ غربیان دربارۀ آیین‌های عاشورایی شیعیان تلقی کرد، بازه‌ای حدوداً بیست‌ساله را دربر می‌گیرد، با مطالعۀ آیین‌های عاشورا درکنار آیین‌های دینی مشابه در ادیان دیگر آغاز می‌شود و به درک ضرورت تمرکز بیش‌تر بر مطالعۀ جزئی‌نگرانۀ اجزاء خُردِ آیین و معنای نمادین هریک از آن اجزاء منتهی می‌گردد؛ امری که خود به تغییر رویکردها برای پیش‌برد مطالعات می‌انجامد و پایان دورۀ مطالعاتی یادشده را رقم می‌زند. مطالعۀ کنونی کوششی برای بازشناسی نظریات مطرح‌شده در این دورۀ بیست‌ساله، سنجیدن نسبت آن‌ها با هم‌دیگر و بازشناسی خاستگاه نظری هرکدام است. می‌خواهیم بدانیم نخستین بار غربیان از چه زمان به مطالعۀ آیین‌های عاشورایی شیعیان علاقه‌مندی نشان دادند. در این مطالعه کوشش می‌شود از این فرضیه دفاع شود که نخستین مطالعات پژوهشگران غربی دربارۀ عاشورا به‌خاطر هراس غربیان از شکل‌گیری یک قدرت مخرب بزرگ جهانی با نوعی شیعه‌هراسی همراه شد.

مسلمانان ابوذر غِفاری را در شمار اصحاب برجسته و راویان حدیث پیامبر(ص) می‌دانند. ازهمین‌رو در طول تاریخ روایات پرشماری را به وساطت او نقل، و آثاری درباره زندگیش تألیف کرده بودند. بااین‌حال، در نیمه نخست سده 14ش شمار آثار تألیف‌شده درباره ابوذر و محتوای آن‌ها دچار تحول کلان شد. مؤلفان آثار درباره ابوذر در سده 14ش کوشیدند ابوذر را سوسیالیستی برجسته یا نخستین سوسیالیستِ تاریخ معرفی کنند یا خواستند با چنین روی‌کردی مخالفت ورزند و بر ضد این دیدگاه استدلال نمایند. در این مطالعه بناست با کاربست روش تحلیل محتوا هم‌چون یک روش تحقیق کیفی و بهره‌جویی از تکنیک تفسیر پیام‌ها و خوانش دقیق آن‌ها تحول نگرش‌ها به ابوذر در این دوره آن‌سان‌که از منابع فارسی، عربی و اردو قابل‌درک است بازشناخته شود. بناست زمینه‌های سوسیالیست‌انگاری ابوذر، سیر تحول آراء دراین‌باره، مباحثات مرتبط با این نگرش‌ها و پیامدهای نظری آن مباحثات، و انگاره‌هایی که در این دوره تاریخی از ابوذر در ذهن مسلمانان شکل گرفت مطالعه، و از این فرضیه دفاع شود که مجموع مجادلات نظری میان فرقه‌های مختلف اسلامی و گرایندگان به جنبش‌های چپ‌گرایانه سبب شد که از ابوذر تصویر یک انقلابی با ایدئولوژی اسلامی به معنای مدرن آن شکل گیرد.

در تاریخ اندیشۀ اخلاقی مسلمانان، عصر صحابه دورانی هنوز ناشناخته و نکاویده است. اندیشه‌های رایج در این دوره در قالب روایت بازمانده‌اند؛ روایاتی که نگرش‌ها در مقام ارزیابی اعتبارشان مختلف است. با تحلیل محتوای روایات منتسب به هر صحابی می‌توان دریافت چه انگاره‌ای از وی در ذهن پذیرندگان روایت‌های منسوب به او نقش بسته است. از جملۀ این صحابه انس بن مالک (درگذشتۀ 93ق) عالم ساکن بصره در اواخر سدۀ نخست هجری، و آخرین بازمانده از نسل صحابه است. مطالعۀ کنونی به مرور و تحلیل محتوای بخشی از روایات اخلاقی او اختصاص دارد که چارچوب کلی بینش او به خیر اعلی را بازمی‌نمایانند. خواهیم دید انس می‌کوشد نزدیکی پایان دنیا را یادآور شود و تأکید کند که اگر مسلمانان همین اندک زمان تا آخر کار جهان را به سلامت بگذرانند، به خیر اعلی که در تعالیم وی با مجالستِ پیامبر (ص) در کنار حوض کوثر تداعی می‌شود راه می‌جویند.

مطالعات معاصران دربارۀ تاریخ اندیشه‌های اخلاقی در جهان اسلام بیش‌تر بر شناخت اندیشه‌های اخلاقیِ فلسفی از سدۀ2 قمری به بعد متمرکز بوده و در آن‌ها کم‌تر به مطالعۀ تاریخی، گونه‌شناسی و دسته‌بندی آرائی توجه شده است که در چارچوب سنت فلسفی جهان اسلام نگنجیده‌اند. غالباً خاستگاه آن اندیشه‌های اخلاقیِ عالمان مسلمان هم که در سنت فلسفی بازتابیده است، جایی بیرون از جهان اسلام جسته می‌شود. نگاه انتقادی به این رویکرد مستلزم آن است که شواهدی به نفع استمرار نظریه‌پردازی‌های اخلاقی در جهان اسلام از کهن‌ترین دوره یعنی عصر صحابه بازنماییم و به این سؤال پاسخ دهیم که با کدامین مبنای نظری می‌توان اندیشه‌های کهن اخلاقی مسلمانان در عصر صحابه را بازشناخت؟کوشش‌هایی که چون دستاوردشان در قالب‌هایی متفاوت با نظامِ اخلاق فلسفی عرضه شدند، ناشناخته ماندند. برای تحقق این هدف لازم است معقولیت و معناداری پی‌جویی اندیشۀ اخلاقی در عصر صحابه را نشان دهیم؛ هم‌چنان‌که می‌باید به این سؤال پاسخ گوییم که صحابه چه‌گونه ممکن است با وجود اشتراک‌شان در شاگردی پیامبر (ص)، پیش‌برندگان آراء و مکاتب مختلفی گردند؟ به همین ترتیب، می‌باید شیوۀ گردآوری منابع و راه‌بردهای تحلیل داده‌ها به تناسب این هدف را بیان کنیم. مطالعۀ کنونی از نوع امکان‌سنجی و هدف از آن هم پدید آوردن مبنایی نظری برای تحلیل تاریخ اندیشۀ اخلاقی در عصر صحابه است. چنان‌که خواهیم دید، می‌توان انتظار شکل‌گیری مکاتب اخلاقی مختلف را در عصر صحابه داشت؛ مکاتبی که می‌توان برپایۀ روش پیش‌نهادی در این مطالعه راهی فراسوی بازشناسی آن‌ها گشود.

در منابع رجالی متقدم شیعه راویانی زیسته در چهار سدۀ نخست هجری متهم به غلو شدهاند. مضمون شماری از روایات اینان تفسیر قرآن کریم به نقل از ائمۀ شیعه (ع) است. می‌توان روایات تفسیری ایشان را ضمن آثار حدیثی مختلف بازیافت. عالمان شیعه انتساب غلو به همۀ این شخصیت‌ها را برنتابیده‌اند. بااین‌حال، باید احتمال داد که گاه اتهام این راویان به غلو نتیجۀ مضامینی باشد که نقل می‌کرده‌اند. چه‌بسا بخشی از مضامینی که سبب اتهام این راویان به غلو شده باشد همان‌ها باشد که در روایات تفسیری‌شان بازتابیده است. برای آزمون این احتمال باید با مرور روایات تفسیری منقول از این متهمان به غلو دریابیم آیا اشتراک رویکردی در تفسیر قرآن دارند یا نه؛ و اگر چنین اشتراک رویکردی هست، آیا می‌تواند روش تفسیری ایشان را از نگرش‌های عامۀ شیعیان متمایز کند یا نه. مطالعۀ کنونی هم‌چون گام نخست از بررسی این مسئله کوششی برای پاسخ‌گویی به پرسش اول است. بدین منظور، با پذیرش این مبنا که منقولات هر راوی نتیجۀ گزینشگری او، و نشان‌دهندۀ بینش‌های او ست، با مرور روایات تفسیری متهمان به غلو خواهیم کوشید دریابیم کدام گونه‌های فهم متن را در تفسیر خود بازتابانده‌اند و از آن میان نیز کدام گونه‌ها نمود و بازتاب گسترده‌تری دارد. در این مطالعه بناست از این فرضیه دفاع شود که مبانی تفسیری متهمان به غلو تمایز معناداری با نگرش‌های دیگر عالمان شیعۀ متقدم ندارد؛ اما احتمالاً بتوان رابطۀ معناداری میان گرایش به غلو با کاربرد برخی تکنیک‌های تفسیری که ونزبرو از آن‌ها سخن گفته بود یافت.

در منابعِ رجالی، تاریخی و حدیثی داده‌هایی دربارۀ مشاغل مختلف صحابه همچون یکی از شیوه‌های تولید ثروت در عصر نزول قرآن نیز جای گرفته است. بازشناسی و تحلیل این داده‌ها می‌تواند ما را با ابعادی از نظام اقتصادی جامعۀ عرب صدر اسلام آشنا کند و به شناخت بستر نزول آیات قرآن و روایات نبوی هم فایده رساند. مطالعات متعددی را از دیرباز تا دوران معاصر می‌توان یافت که در هر یک به نحوی به این امر توجه و تحلیل‌هایی بر پایۀ آن از تاریخ صدر اسلام بازنموده شده است. موضوع مطالعۀ کنونی، بازشناسی مشاغل حکومتی در مدینة‌النبی است. می‌خواهیم با استخراج داده‌های مندرج در منابع تاریخی و رجالی، گزارش‌های مرتبط با مشاغل حکومتی رایج در جامعۀ مدینۀ عصر رسالت را گونه‌شناسی و دسته‌بندی و میزان اشتغال یاران پیامبر اکرم(ص) را به هر یک از این مناصب بازشناسی نماییم. اکنون بر همین پایه در مطالعۀ پیش‌رو بناست به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که اولاً، آیا می‌توان با مرور منابع تاریخی، خاصه منابع رجالی و حدیثی، شواهد عینی و قابل‌اتکائی دربارۀ مشاغل حکومتی صدر اسلام پیدا کرد؛ ثانیاً، پیوندهای موجود میان خود این گزارش‌ها چه اندازه می‌توانند ما را در طبقه‌بندی عینیت‌گرایانۀ مشاغل یاری برسانند؛ ثالثاً، حجم اطلاعات مربوط به هر یک از مشاغل چه اندازه می‌تواند گویای پیوندشان با همدیگر یا جایگاهشان در نظام حکومتی صدر اسلام باشد.

در این مطالعه بنا ست با مرور نگرشِ مسلمانانِ صدرِ اسلام به مفهوم شهید فرضیه‌ای برای تحول درک‌ها از این مفهوم در عصر پیامبر(ص) و سپس در عصر صحابه بازنماییم؛ یعنی از دورانی که اصطلاح شهید در معنای مشهور آن کاربسته شد و مسلمانان شهادت را هم‌چون غایتی دیریاب دیدند که تنها در صحنۀ نبرد حاصل می‌شود، تا آن زمان که به‌تدریج معتقد شدند، راه‌های دیگری نیز برای رسیدن به چنین آرمانی هست. خواهیم کوشید خط سیر تاریخی صدور روایات اسلامی دربارۀ شهادت را با مفروض دانستن اعتبار این روایت‌ها کشف کنیم. چنان‌که خواهیم دید، در عصر پیامبر(ص) دامنۀ مصادیق شهادت گسترش یافت. از اواخر عمر پیامبر(ص) و سپس در عصر فتوح به شهادت هم‌چون شیوه‌ای برای تکفیر گناهِ نفاق نگریستند. در دورۀ پسافتوح با تکثیر اَسانیدِ روایات نبوی شیوه‌های دست‌یابی به مقام شهیدان را توسعه دادند و بالاخره در اواخر عصر صحابه، گزاردن عبادات و اعمالی را تسهیل‌گر دست‌یابی به مقام شهیدان دانستند و از ارزشمندی شهادت برای ترویج دیگر آیین‌ها بهره جستند.

یک راه برای آگاهی از مکاتب اخلاقی رایج در دوران حیات اهل بیت (ع) شناخت اندیشه‌های شاگردان ایشان است. به نظر می‌‌رسد شاگردان اهل بیت (ع) نقش مهمی در شکل‌گیری و تحول اندیشه‌های اخلاقی عصر خود داشته‌اند. از شخصیت‌های مهم و اثرگذار شیعی در این دوران جابر بن یزید جُعفی است. وی در میان شاگردان امام باقر (ع) از شاگردان خاص آن امام، و از نگاه عالمان عامۀ مسلمانان هم از تابعین به‌شمار می‌رود. براین‌پایه، شناخت اندیشۀ اخلاقی او باید مهم تلقی شود. مطالعاتی که تا کنون دربارۀ روایات اخلاقی جابر صورت گرفته‌اند مبانی هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانۀ تفکر اخلاقی او را بازمی‌نمایند؛ آن‌سان که می‌توان برپایۀ آن‌ها دریافت خیر اعلایی که از نگاه جابر باید با سلوک اخلاقی حاصل کرد کدام است. بااین‌حال، در آن‌ها این معنا تبیین نشده است که شیوۀ سلوک بهینۀ اخلاقی برای دست‌یابی به آن خیر اعلا چیست. در این مطالعه بنا ست با تحلیل روایات رسیده از جابر جعفی شیوۀ سلوک اخلاقی بهینه از نگاه وی را بازشناسیم.

در فرهنگ اسلامی معاصر، فردِ اعلای مصادیق شهید کشته‌ای دانسته می‌شود که جان برای تحقق آرمان‌های دین اسلام داده است. بااین‌حال، بازنمون تعریفی از این مفهوم که مصادیق مختلف آن در طول تاریخ فرهنگ اسلامی را شامل شود مشکل است؛ چه، در ادوار مختلف، کشته‌شدگانِ معرکۀ جنگ، درگذشتگان به امراض دشوار، درگذشتگان هجوم ناجوانمردانه حتی بیرون از جنگ‌های رویارو، مردگان در زیر آوار یا بر اثر فروکوفتگی، غریب‌مردگان، و هرچه از این دست را شهید خوانده، و اغلبِ این کاربردها را به روایات نبوی مستند کرده‌اند. ازآن‌سو، چنان‌که مطالعات معاصر نشان می‌دهد، در قرآن کریم چنین مفهومی را نمی‌توان پی‌جویی کرد. شهید همواره در قرآن به معنای گواهِ محکمه است و تنها یک مورد عبارت قرآنی می‌توان یافت که در آن برای اشاره به کشتگان راه دین از شهید و هم‌خانواده‌هایش استفاده شده باشد. در روایات نبوی نیز، اولاً، شهید در مفهومی اعم از کشتۀ راه دین کاربسته شده است و ثانیاً مفهوم آن با مدلول قرآنی شهید یعنی گواه محکمه تطابق ندارد. معلوم نیست شهید از چه زمان دچار تحول معنایی گردید و در معنای کشتۀ راه دین کاربسته شد؛ هم‌چنان که معلوم نیست چرا در حجم قابل‌توجهی از روایات نبوی، تعبیر شهید معنایی متفاوت با کاربردهای قرآنی آن یافت. برای جستن پاسخ باید نخست شواهد بازمانده از کهن‌ترین دوران کاربست شهید در معنای کشتۀ راه دین را بازخوانی کرد؛ بدان امید که بتوان تصویری از کهن‌ترین درک از مفهوم شهید بازنمود. مطالعۀ کنونی با همین هدف صورت می‌پذیرد.