جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از سخنان امام علی (ع) در نهج‌البلاغه در غالب وصف آمده است مانند توصیف خداوند، پیامبر و غیره. با توجه به آن‌که وصف در ادبیات عربی یکی از فنون مهم شاعری در کنار مدح، هجو و رثاء است تأکید این مقاله بر آن است که توصیفات نهج‌البلاغه علاوه بر بعد فلسفی، کلامی و عرفانی از حیث ادبی نیز به دقّت مطالعه شود تا روشن گردد بررسی آن از این منظر چه ثمره فقه الحدیثی را به همراه دارد. این مقاله دو راه را در جهت درک بهتر توصیفات نهج‌البلاغه در اختیار ما قرار می‌دهد: یکی پرداختن به ظواهر الفاظ و دیگری پرداختن به آرایه‌های ادبی است زیرا ظواهر الفاظ دارای معانی هستند که گاه به‌صورت آشکار آن را می‌رساند و گاه به‌صورت لوازمی که به همراه آنان است. آرایه‌های ادبی از قبیل تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه نیز هر یک اقتضائاتی را در رساندن معنادارند که با توجّه به آن‌ها به فهم بهتری در معنای توصیفات نهج‌البلاغه می‌توان رسید.

در سال‌های اخیر نگرش موضوعی به تفسیر قرآن سرعت بیشتری پیدا کرده و مفسران با هدف دستیابی به معارف نوین، رویکرد کل‌نگری به قرآن و سوره‌ها را اتخاذ کرده‌اند. نظریه وحدت موضوعی نیز با پیش‌فرض موضوع واحد برای هر سوره، به دنبال ارائه تفسیری جامع از آیات قرآن است. در این میان، مصطفی مسلم با نگارش «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم»، اولین تفسیر کامل سوره‌های قرآن بر پایه وحدت موضوعی را ارائه داد. میزان موفقیت یا عدم موفقیت وی در عملی ساختن این شیوه تفسیری و ارزیابی کارآمدی نظریه وی، منوط به مطالعه و بررسی اثر تفسیری ایشان خواهد بود. ازاین‌رو ایده اصلی نوشتار حاضر، نقد و بررسی روش تفسیری مصطفی مسلم در سوره بقره با تأکید بر نظریه وحدت موضوعی است؛ چه آنکه رهگیری و اثبات وحدت موضوعی در طولانی‌ترین سوره قرآن می‌تواند مؤیدی بر نظریه مذکور باشد و از حجم مخالفت‌ها با آن بکاهد؛ هرچند یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد تفسیر موضوعی مصطفی مسلم از کاستی‌هایی مانند تکلف در تعیین محور و مقاطع سوره، عدم حضور نظریه وحدت موضوعی در فرایند تفسیر، ابهام و اضطراب در روش و ... رنج می‌برد و در مجموع وی نتوانسته نظریه وحدت موضوعی مورد نظر خویش را در تفسیر عملی سازد.

این رساله با عنوان «زمینه های استجابت دعوت انبیاء و موانع آن با تأکید بر أنبیاء اولوالعزم» به تحقیق در آیات قرآن کریم می‌پردازد که شامل مقدمه، 4 فصل و نتیجه‌گیری است. در مقدمه به بررسی اهمیت این تحقیق پرداخته می‌شود و ارزش و اعتبار آن را با سخن از استجابت و درمقابل رویگردانی و عدم استجابت و تاثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی نشان می دهد. فصل اول شامل مبحث اول و موضوعات کلی به منظور روشن شدن تحقیق، فرضیه ها و پاسخ های احتمالی آن و غیره است. و در مبحث دوم سخن از آیاتی است که خواهان استجابت دعوت انبیاء است و دلالت بر آن دارد و در واقع اساس تحقیق است و اصل موضوع را اثبات می کند که همان وجوب پاسخ به ندای حق است. فصل دوم متشکل از دو بخش است که در بخش اول زمینه های استجابت دعوت انبیاء و در بخش دوم نتایج استجابت دعوت بررسی می شود. فصل سوم مبتنی بر دو بخش است. بخش اول به دلایل پذیرش دعوت انبیاء و بخش دوم به رد دعوت و عدم استجابت آن اشاره دارد. در فصل چهارم، بخش اول از موانع درونی استجابت و در بخش دوم از موانع بیرونی آن بحث می کند. و قسمت نتیجه‌گیری که متضمن نتایج تحقیق است که برخی از آنها را به طور خلاصه ذکر می کنیم: 1_ به درستی که خداوند تبارک و تعالی انسان را فراخوانده و به او فرمان داده است که به ندای انبیا پاسخ دهد و در این رابطه آیاتی وجود دارد که این معنی را تصریح می کند و نیز آیاتی که بر آن دلالت دارد. 2_ بی شک زمینه هایی برای استجابت وجود دارد که همچون بنیادی است که فرد هنگام پاسخ به ندای حق بدان تکیه دارد. 3_ پیامدهای مثبتی وجود دارد که ناشی از مسأله استجابت دعوت است. 4_ در ارتباط با استجابت دلایل زیادی وجود دارد که به انسان کمک می کند تا دعوت را پاسخ دهد و حق را بپذیرد، ازجمله: گوش دادن به سخنان مصلح که در ارتباط با آسمان یا آن کسی که نماینده ی آن است، اهداف تبلیغی و رسالتی که به خاطر آن دین به وجود آمده است ازجمله: آزادگی، درستی، عدالت، نهی از ظلم، تشویق به مکارم اخلاق، بخشش و گذشت و دلایل دیگر که انسان را به پذیرش حق مجذوب می کند. 5_ دلایلی مبنی بر رد دعوت و عدم استجابت دعوت حق تعالی وجود دارد که عبارتند از: لجاجت، نفاق، استکبار، تمسک به میراث و عدم عصیان در برابر آن، انکار معاد و دلایل دیگر. 6_ موانعی برای پذیرش وجود دارد که آنها به دو قسمت تقسیم میشوند: موانع درونی، مثل: جهل، کوری قلب و ناشنوایی، موانع بیرونی، مثل: معاشرت با بدان، صاحبان تجمل و متکبران.

به یقین، هویت و فرهنگ و اعتلای هر جامعه ای، در گرو آگاهی از آثار گذشتگان و ارج نهادن به گنجینه های مکتوب و احیای متون به جا مانده از این جهادگران مسیر دانش می باشد.از رهگذر بررسی میراث گذشتگان در قلمرو دست نوشته ها و نسخ خطی است که می توان از دیدگاه های ایشان آگاهی یافت و از آنها برای پیمودن مسیر بی انتهای علم و دانش بهره جست.اما با وجود سابقه علمی درخشان و نیاز جهان اسلام به فراگرفتن و نشر معارف قرآنی،نسبت به تصحیح و نقد این نسخ بی توجهی شده وشمار زیادی از آنها هنوز به صورت خطی باقی مانده و از دسترس دانش پژوهان دور مانده است.از جمله این نسخ چاپ نشده،کتاب «صفوه التفاسیر»تالیف مفسر بزرگ قرن سیزدهم«سید عبدالله بن محمد رضا علوی حسینی کاظمی» مشهور به علامه شبر می باشد.در میان آثار ایشان سه دوره تفسیر به نام های «صفوه التفاسیر»معروف به تفسیر کبیر،«الجوهر الثمین»معروف به تفسیر وسیط و تفسیر دیگری به نام «تفسیر وجیز» به چشم می خورد. تفسیر وسیط و وجیز این مفسر، به چاپ رسیده است و در اختیار محققان قرار دارد. اما ماخذ اصلی این دو تقسیر یعنی«صفوهالتفاسیر»که اولین تفسیر علامه شبر نیز محسوب می شود، هنوز به صورت دست نویس و خطی می باشد. این پایان نامه در صدد تصحیح و بررسی بخشی از آن، از ابتدای سوره شوری تا انتهای سوره، ق می باشد.

پیشینه پژوهش درباره رهبری امیر مومنانA بسی کهن است؛ اما نزد آنان که رهنمودهای امام علیA را ذخیره ارزشمندی در عرصه مدیریت می‌دانند، این پرسش مطرح است که آن حضرت در خصوص مدیریتِ جامعه چه آموزه‌هایی دارد که بتوان از آن‌ها در مقام کشف قواعدی نظام‌مند و الگوپذیر بهره گرفت. این پژوهش که با تحلیل برخی متونِ روایت شده از امیر مومنانA گام پیش نهاده است، نخست به راهکار کشف قواعد مدیریتی از کلام علوی پرداخته و پس از آن برخی از رهنمودهای امام را که در عرصه مدیریت مناسب یافته به عنوان عباراتی که می‌توانند بیانگر قواعد مدیریتی باشند، بررسی کرده است. بدین منظور باید به سراغ دلالت‌های روشنِ متن رفت که مبتنی بر اصول لفظی و اصول عقلایی است و از دانش مدیریت فقط برای ایضاح فزون‌ترِ قاعده یاری جست. در همین راستاست که می‌توان به عباراتی دست یافت که می‌توانند به عنوان قواعد مدیریتی نمایان شوند؛ قواعدی که یا ویژه مدیریت هستند یا با رویکرد مدیریتی عرضه می‌شوند.

تربیت اخلاقی یکی از موضوعات ارزشمندی است که مکاتب گوناگون با رویکردهای مختلف به آن پرداخته‌اند. قرآن کریم نیز با توجه به مبانی و اهداف این موضوع از منظر خود، راهکارهایی را برای تربیت اخلاقی ذکر کرده است. در این تحقیق سعی شده است با روش توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین رابطۀ عبد و ربّ در قرآن پرداخته و آن را به عنوان یک راهکار تربیت اخلاقی مطرح کند. بر اساس این تحقیق، پذیرش رابطۀ عبد و ربّ به عنوان اساسی‌ترین رابطۀ انسان و خدا از طرف انسان، به تربیت اخلاقی او منجر می‌شود. تبیین این مطلب را باید در مؤلفه‌های به دست‌آمده از رابطه عبد و ربّ مثل مالکیت، تربیت‌کننده، تدبیرگر، حکم‌کننده بر اساس علم و حکمت، قدرت مطلق ربّ و دعا کردن و اطاعت محض عبد و نمودهای این اطاعت و همچنین ثمرۀ این رابطه یعنی تقوا پیگیری کرد. لذا قرآن بر اساس رابطۀ عبد و ربّ، برای پذیرش این رابطه از طرف انسان و در نتیجه تربیت اخلاقی او، روش‌هایی مانند اثبات ربوبیت خداوند و عبد بودن انسان برای متربی، توجه دادن متربی به مظاهر ربوبیت خداوند در هستی و جان آدمی و دعوتِ متربی به تقوا بر اساس رابطۀ عبد و ربّ را به کار برده است.

تا کنون موضوع غیبیّات در نهج البلاغه از جهات گوناگونی همچون امکان علم به آن و اهداف ذکر آن بررّسی شده است، امّا شیوه‌های توصیف آن مورد برّرسی قرار نگرفته است. این مقاله ضمن بیان معنای مشخّصی از غیب،غیب را در برابر عالم شهادت می‌داند نه صرف اخبار و ملاحم غیبی؛ و برّرسی الفاظ را به عنوان راهی در یافتن شیوه توصیف غیبیّات معرّفی می‌کند و در این جهت نمونه‌هایی را انتخاب نموده و تحلیل کرده است که ما حصل آن چنین است که حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه، با شیوه‌هایی از قبیل: طرح مسائل خداشناسی با استفاده از ترکیب کلمات، تنزیه خداوند از صفات نقص با عبارات سلبی ، معرفی فرشتگان از طریق مفاهیم آشنا نزد اذهان، مبرّا ساختن فرشتگان از ادّعاهای ناروا از طریق الفاظ دال بر پاکی آنان، اثبات هدفمندی برای زندگی بشر از طریق استعمال لفظ غایت، توصیف عدل الهی در قیامت با استفاده از تعابیر بیانگر شدّت حساب الهی ، طرح حوادثی در آینده مشابه حوادث گذشته با استفاده از ضمائر خطاب و طرح حوادثی در آینده بدون مشابهت در گذشته با استفاده از ادوات تنبیه، غیبیّات را توصیف نموده‌اند.

حرز وتعویذ عبارت است از برخی آیات قرآن، ادعیه ماثوره، اسماءالحسنی، اسامی فرشتگان یا اولیاء الله، اوراد، رموز و علائم مفهوم یا نامفهوم که اغلب، آنها را به منظور در امان ماندن از آسیب ها می خواندند یا به صورت مکتوب با خود حمل می کردند. از آن جایی که این موضوع شبهات و پرسش هایی را فرا روی جامعه قرار داده است. در این نوشتار در صددیم با بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعوید اعتبار آن ها را بسنجیم. در مجموعه حاضر که در شش فصل در موضوعات؛ تجویز حرز و تعویذ، درمان بیماری ها، سحر، چشم زخم، شر شیطان و جن تنظیم شده است به این نتایج دست یافتیم که از لحاظ سندی روایات محدودی دارای اعتبار می باشند. که استفاده از حرز و تعویذرا فی الجمله اثبات می کند. پیامبر اکرم (ص) و ائمه(علیهم السلام) از تعاویذ شرک آلود نهی نمودند و برای رفع مشکلات مردم، آن هایی را که موافق شرع بود، تجویز کردند. واضح است که نباید به حرزها و تعاویذ نگاه استقلالی داشت بلکه در کنار اسباب طبیعی از آنها باید استفاده نمود.

نگاه معناشناسانه به متن و تحلیل معنایی واژگان آن یکی از راه‌های دست‌یابی به معنای دقیق و فهم کلام الهی است و از آن جایی که امر به معروف و نهی از منکر از بزرگترین فرایض الهی است که در قرآن کریم بارها مورد تأکید قرار گرفته، بررسی معروف و منکر به شیوه معناشناسی که به مطالعه نظام‌مند واژگان می‌پردازد اهمیت دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد معروف و منکر در بافت قرآنی تاکنون به ندرت مورد پژوهش روشمند قرار گرفته‌اند. این پژوهش با طرح این پرسش که معانی و مفاهیم معروف و منکر در کاربرد‌های قرآنی چیست و چه ارتباطی با دیگر مفاهیم دینی دارند، به مطالعه معناشناسانه معروف و منکر و حوزه‌های معنایی آن در قرآن پرداخته و به این نتایج رسیده که معروف شامل اموری است که با فطرت انسان سازگار و منکر خلاف این می‌باشد و آنچه قرآن و سنت به آن امر فرموده در حوزه معروف و آنچه نهی نموده در حوزه منکر جای می‌گیرد. در این راستا دین و شریعت اصلی‌ترین منابع شناخت معروف و منکر هستند و عقل و فطرت سلیم نیز به عنوان مواهب الهی برای شناخت آن به انسان الهام شده‌اند. ارتباط این دو واژه با دیگر مفاهیم دینی نیز نشان می‌دهد: معروف بر پایه ایمان و منکر بر پایه شرک و نفاق شکل گرفته است و رفتار‌های ایمانی در حوزه معروف و اوامر شیطان، منافقان و فاسقان در حوزه منکر جای می‌گیرند و آن چه موافق با حوزه وحی و در راستای عبودیت باشد معروف و آنچه مخالف با این حوزه و به دور از حق باشد منکر است.