جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براى درک مفهوم سیاست و فراتر از آن، کلیه مفاهیم اجتماعى و سیاسى از دیدگاه اخوان الصفا، اهتمام زیادى تا کنون از طرف پژوهشگران و اندیشمندان انجام نگرفته است. علّت اساسى این عدم اهتمام را باید در دیدگاههایى جست و جو کرد که در خصوص شکل گیرى این گروه پدید آمده است. اساسا دو نظریه پیرامون اخوان الصفا وجود دارد. گروهى، آنان را داراى آرا و هدف سیاسى دانسته و گروهى، آنان را جماعت دینى قلمداد نموده که به دنبال تهذیب نفوس پیروان خویش و تعلیم و تربیت آنان بود. و یا حداقل، قبل از اینکه گروه سیاسى باشند، گروه دینى‏اى بودند که به دنبال اغراض دینى صرف بوده‏اند.(1) دسته اول قائلند که اخوان الصفا فقط تدوینگر فلسفه نبوده؛ بلکه دارى فکر سیاسى و نظریات انقلابى نیز بوده‏اند و براى تحقّق اندیشه‏هاى سیاسى خود، اعتقاد داشتند که اوّل باید نظام عقلى موجود دچار تحوّل شود تا زمینه براى عمل سیاسى فراهم گردد. سابقه فکرى این روش، در اندیشه‏هاى یونانى است که بین نظام اجتماعى و عقلى ارتباط قائل مى‏شدند. صرف نظر از نگرشهاى متفاوت پیرامون گروه اخوان و علت و هدف شکل گیرى آنان، این مسأله را باید یادآور شد که مهمترین تحقیقات و پژوهشهایى که پیرامون آرا این گروه انجام گرفته است، از موضعى غیر تخصصى و خارج از قلمرو مباحث فلسفه و اندیشه سیاسى بوده است. عامل دیگر، ویژگى طرح مباحث سیاست در رسائل اخوان الصفا است که به گونه‏اى پراکنده در لابلاى رسائل و بیشتر به صورت رمز و کنایه بیان شده است که نوعى تشتّت نظر را درباره آراى سیاسى آنان به وجود مى‏آورد. لازمه وحدت نظر در آراى اخوان الصفا، مطالعه جزء به جزء رسائل آنان است که این نوشته نیز با این ویژگى انجام گرفته است.

همزمان با شکوفایی علم و فرهنگ در میان مسلمانان در قرن چهارم هجری و نیز بروز پاره‌ای اشکالات مذهبی و سیاسی و اجتماعی، جماعتی از دانشمندان، انجمن سری گرایش شیعی و با مقاصد سیاسی بنیان گذاشتند. نام این گروه سری اخوان‌الصفا و خلان‌الوفاء بود. آنان اندیشه‌های فلسفی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی رایج زمانه را با شیوه‌ای علمی و روان در مجموعه‌ای با عنوان رسائل اخوان‌الصفا و به قلم جماعی از نویسندگان گروه عرضه داشتند. رسائل دایره‌المعارفی است از علوم و فنون عصر اخوان‌الصفا و در آنها شاخه‌های علوم ریاضی، منطق، علوم طبیعی، الهیات و حکمت علمی در مجموعه‌ای مرکب از پنجاه و دو رساله توضیح داده شده است . به رسائل اخوان‌الصفا، رساله‌ای به نام الرساله‌الجامعه ضمیمه شده است که تلخیص پنجاه و دو رساله، مزبور است . طبقه‌بندی علوم طرق کسب معرفت ، مباحث مابعدالطبیعه، مباحثی در زمینه طبیعت ، علم اعداد، هندسه، موسیقی، ستارگان، فیزیک و شیمی و روان‌شناسی و ... و به ویژه مباحث سیاسات در زمینه دین و ملک ، دولت و تقسیمات آن، عوامل زوال، اوج و انحطاط دولت و ارکان آن، مدینه و اهالی مدینه و سایر مباحث در قلمرو سیاست ، در رسائل اخوان‌الصفا دقیق، شیوا و علمی بیان گردیه است . ذکر این نکته لازم است که هدف اخوان‌الصفا صرفا هدفی علمی نبوده، بلکه تلاشهای علمی آنان در ره اغراض سیاسی بود. تشکیل دولت (اخوان‌الصفا و خلان‌الوفاء) هدف عمده و اصلی آن گروه به شمار می‌رفته است . آنها تشکیل دولت مورد نظر خود را به پرورش یاران شایسته و لایق علمی می‌دانستند. نوع آموزشها و تعالیم آنان گویای این غرض سیاسی آنان است . اندیشه‌های این گروه تاثیراتی خاص در حوزه‌های فلسفی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی زمانهای بعد از ایشان بر جای گذاشته است که امید است با آشنایی عالمانه و محققانه به اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی این گروه و بهره‌گیری از آن اندیشه‌های بتوان گامی برای پاسخگویی به مشکلات فکری موجود بر سر راه جوامع اسلامی و به ویژه در شرایط خاص فکری بعد از انقلاب اسلامی برداشت .