جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیین بودا و آیین زرتشت دو سنت مهم دینی هستند که هر کدام نظریاتی در باب وضعیت انسان در جهان مطرح نموده و راه‌هایی برای رسیدن به رستگاری ارائه کرده‌اند. در آیین بودا، منشأ رنج انسان، میل و جهل است که به تناسخ می‌انجامد و نجات از گردونة تناسخ و رسیدن به نیروانه، هدف اصلی محسوب می‌شود و نیل به این هدف در دو فرقة اصلي بودایی، یعنی تراواده و مهایانه، تا حدی متفاوت است. تراواده راه ارهت، و مهایانه راه بودیستوه را در پیش می‌گیرد. در آیین زرتشت، رهایی از عواقب کارها، سخنان و اندیشه‌های نادرست و رسیدن به بهشت اهورامزدا، اصول نظریة نجات به‌شمار می‌آید که این امر از طریق ایمان به اهورا‌مزدا، پندار و گفتار و کردار نیک و توبه، با کمک امشاسپندان و منجیان تحقق می‌یابد. این نوشتار، آموزة «نجات» از دیدگاه دو فرقة بودایی تراواده و مهایانه را با آموزة «نجات» در اوستا، متن مقدس آیین زرتشت، مقايسه و بررسی می‌كند.

گرچه شاید در نگاه نخست، بودیسم تهراواده (هینه‌یانه) عاری از هر گونه قداستی به ‌نظر برسد، اما در بودیسم مهایانه اعتقاد به امر قدسی و پرستش موجودات متعالی (انواع بودا)، فضای این آیین را مشحون از قداست کرده است. به ‌رغم تنوع آرای دین‌پژوهان، ظاهراً در بودیسم مهایانه قداست به‌ مثابۀ حقیقتی ذومراتب، دارای مجلاهای متنوع و ساحتِ ملکوتی همۀ موجودات در نظر گرفته می‌شود. نقاط عطف زندگی سیدارتاگوتَمه‌بودا و تعالیم وی مبنای بسیار مهمی در اعتقاد پیروان بودایی به قداست برخی از نمادها، مفاهیم و مکان‌ها بوده است. آموزۀ تری‌کایه، بودی‌ستوه‌هایی مثل اَوَلوکیتشوره و مَیتِریه، مفاهیمی چون «شونیاتا» و «چنینی» (تتاتَه)، اماکنی همچون استوپاها و معابد، انواع شمایل‌نگاری‌های قدسی، نمادهای دینی مثل مَندَله و مجموعۀ اساطیر بودایی و جاتَکه‌ها، در زمرۀ برجسته‌ترین وجوه قداست در مهایانه به‌ شمار می‌آید. غایت اصلی پژوهش پیش‌ رو که به روش توصیفی‌تحلیلی صورت پذیرفته، عمدتاً شناسایی عمیق‌تر قداست و نمودهای آن در بودیسم مهایانه بوده است.

شمایل­نگاری دینی، فصلی از هنر قدسی است و برای سنت­های دینی از ارزش­های تعلیمی، تبلیغی، آیینی و تجربی بالایی برخوردار است. این شاخۀ هنری در بودیسم مهایانه جایگاه و اهمیتِ ارجمندی داشته و مخصوصاً در نگارگری بودی­ستوه­ها به­خوبی متجلی است. پژوهش حاضر به روش اسنادی و اساساً با هدف نشان دادن شمه­ای از تبلور قداست در هنر بودایی انجام گرفته است و یافته­های آن نشان می­دهد که گرچه بودیسم سنتی به دلیل فقدان رمزپردازی­های اساطیری و متافیزیکی عاری از هرگونه تمثال­پرستی بود، لکن بودیسم متأخر تحت تأثیر هنر یونانی گندهاره و ماتورا، دیانت ایرانی و تحولات الهیاتی درونی از جمله خلق آموزۀ تری­کایه و با ضرورتِ تسکین روح تشنۀ سالکان بودایی، به شمایل­نگاری روی آورد. در این جستار برای نمونه، رمزپردازی، نمادگرایی و شمایل­شناسی بودی­ستوه اَوَلوکیتشوره مورد واکاوی اجمالی قرار گرفته است و بنابر یافته­ها ظاهراً در شمایل­نگاری اَوَلوکیتشوره، تسبیح، نیزۀ سه‌شاخه، شمشیر، وَرَدَ­­­ـ مودرَه، عصای الماس شاهی و نیلوفر آبی کاربرد غالبی دارند و هر یک وجهی از وجوه خویشکاری او را برمی­تابد.

چکیدهقداست به‌عنوان شالود? هم? ادیان، مدخل بسیار مهمی در شناخت ماهیت دین به‌شمار می‌رود. آدمی بنا به دلایل فطری، عاطفی یا عقلانی و تجربی، به «امر قدسی» باور دارد و تاریخ ادیان آکنده از تجلیات امر مقدس است. از این‌رو، ادیان و متون مقدس از قداست‌ها یا نمودهای امر قدسی سخن می‌گویند؛با وجود اینکه قاطب? محققان، آیین بودای اولیه (تراواده) را عاری از هرگونه قداستی فرض می‌کنند، در بودیسم مهایانه‌ای اعتقاد به امر مقدس و پرستش موجودات متعالی، فضای این آیین را سرشار از قداست نموده است.قداست در مهایانه امری ذو مراتب، دارای مجلاهای متنوع و به مفهوم ساحتی متعالی در نظر گرفته می‌شود که متضمّن هم? موجودات مقدس است؛ و هر آنچه در ارتباط با این ساحت یا وسیله رسیدن به آن باشد بهره‌ای از تقدس دارد.می‌توان روند تکاملی قداست‌بخشی به بعضی از امور و مفاهیم مقدس، مانند مفهوم بودا‌، بودی‌ستوه و شونیاتا(خلاء) را در تاریخ بودیسم و تطوّر مهایانه مشاهده کرد. ظاهراً درروند قداست‌بخشی در مهایانه، بسط فلسفی-عرفانی مفاهیم آیین بودای اولیه، تأثر از ادیان و فرهنگ‌های غیربودایی و انطباق با سنت‌های دینی و فرهنگ‌های محلی نقش بسزایی داشته‌اند. به‌نظر می‌رسد، این قداست‌بخشی به دلایل انسجام‌بخشی،تبلیغ، مشروعیت‌بخشی از طریق انتساب مفاهیم و اعتقادات به ماوراء و انجام مدافعه دینی بوده است که به تبع آن فلسفه و عرفان دینی مهایانه‌ای شکل گرفته است.تفسیر مهایانه از جوهر بودا (آموزه تری‌کایه)، پرستش بودی‌ستوه، مفاهیم شونیاتا و نیروانه، سنگهه و آداب آن، هنر قدسی ونمادهای دینی، گوروها و اساطیر بودایی از مهمترین نمودهای قداست در مهایانه هستند.غایت اصلی پژوهش پیش‌رو که به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای فراهم آمده، شناخت عمیق‌تر قداست و نمودهای آن و چگونگی روند قداست‌بخشی در بودیسم مهایانه‌ای بوده است.کلمات کلیدی: قداست، بودیسم، مهایانه، بودی‌ستوه، خلاء، نیروانه