جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روش‌شناسی یکی از مهم­ترین و بنیادی‌ترین مباحث در گستره تفسیر متون مقدس است که خود در سطوح مختلفی قابل طرح است. بررسی و ترسیم منطق فهم، بدون‌شک یکی از مهم­ترین ارکان آن است. منطق فهم مفسر، حیطه گسترده‌ای از باورها و شناخت‌های عمیق او را شامل می‌شود که می‌توان آن‌ها را در ساختارهای کلی نگاه به جهان، انسان و مباحث معرفت‌‌شناختی، نظام‌مند و تدقیق کرد. این ساختارها، معیاری عمومی و قابل سنجش را جهت تبیین آراء و مقایسه اندیشه‌ها فراهم می‌کند. مشکلات فرهنگی و اجتماعی امروز جامعه بویژه در مساله زن، لزوم ورود به پایه‌های فهم را - خاصه در متون مقدس – ضروری کرده­است. در این راستا، این تحقیق بر آن است که به روش‌شناسی فهم آیت الله جوادی آملی در نگاه به مبحث زن و ترسیم عناوین سه‌گانه مذکور در آن بپردازد؛ دیدگاه جهان‌شناسی وی، جامعِ ماده و مجرد در مراتب مختلف است. نگاه جوادی آملی در بحث زن، عموما در بخش انسان‌شناسی ظهور و بروز بیشتری دارد. ایشان با تکیه بر نگاه جهان‌شناسی خود، به تقسیم وجود انسان به جسم و روح می‌پردازند و بخش روحانی وجود را علت همتایی زن و مرد در کمالات انسانی و بخش جسمانی را به سبب اختلاف در خصوصیات و فضیلت‌های نسبی دو جنس، متناسب با مسئولیت‌های خانوادگی و اجتماعی می‌دانند و به شرح این دیدگاه در مصادیق آیات می‌پردازند. این بررسی می‌تواند الگوی روش‌شناسی تفسیری رایج را جامعیت بیشتری بخشد.

براساس مدلول صریح روایت «اُوتِیتُ الکِتَابَ وَ مِثلَهُ مَعَهُ»، مثل کتاب (قرآن)، هم به پیامبر(ص) داده شده که آن نیز مانند کتاب (قرآن)، وحی نامیده شده است تا نقش اکمال کتاب را ایفا نماید. امّا سؤال اساسی و مهم این است که آیا نزول وحی بر پیامبر گرامی اسلام(ص) محدود به آیات قرآن است یا بر ایشان وحی دیگری غیر از قرآن هم صورت گرفته است؟ رویکرد و محور اصلی مقاله حاضر، شرح و تحلیل روایت فوق است. با توجه به مفهوم حدیث، آنچه در قرآن وجود دارد، «وحی قرآنی» است و آنچه در قالب روایات قطعی‌الصدور نبوی بیان شده، «وحی غیر قرآنی» است. نکته قابل توجه آن ‌است که وحی قرآنی و غیر قرآنی، از عنصر و صبغه مشترکی به نام «آسمانی» و «الهی»‌بودن برخوردارند؛ اما عده‌ای از علما، وحی به پیامبر(ص) را محدود به وحی قرآنی کرده‌اند؛ در صورتی که شواهد قرآنی و روایی، به‌صورت قطعی و صریح بیانگر آن است که پیامبر(ص) نه فقط قرآن را از جانب خدا با خود آورده، بلکه به تعبیر خود ایشان، مِثل آن را نیز به همراه آن آورده است. این «مثل کتاب» (قرآن) همان سنّت نبوی است که در کنار هم، مکمل هم و تشکیل‌دهنده دین و شریعت هستند.

با عنایت به حقیقت اتصال قرآن به خزانۀ علم الهی، در این مقاله تلاش شده تا با روش بررسی آرای مفسران، حقایق مسلم دینی و تطبیق و تحلیل آن­ها، به رمزگشایی از اشارات رازآلود قرآن به ظفرمندی بی‌بدیل ذوالقرنین در طراحی و تأسیس زیرساخت‌های یک تمدن شوکت‌مند و رهیافته در عرصۀ مدیریت و فناوری پرداخته شود. مدیریت منحصر به‌فرد ذوالقرنین در درنوردیدن شرق و غرب عالم، ظلم‌ستیزی و عدالت‌گستری، مهارت فناورانۀ او در احداث سد، تسلط بر دشمنان، ایجاد امنیت پایدار برای شهروندان و در نهایت پردازش نظام فرهنگی توحیدی؛ اهدافی که تماماً در آیات 84-98 سورۀ کهف به آن اشاره شده، همگی به‌شکل چشم­گیری به تبعیت او از حقیقتی به نام «سبب» قائم شده است. از دیدگاه قاطبۀ مفسران، برترین مصداق سبب، همان «علم و یا آنچه از مصادیق یا نتایج علم است»، محسوب می‌شود که این شخصیت اسرارآمیز، با تکیه بر آن توانست به آن همه توفیقات دست یابد. بر همین اساس، در این نوشتار با بررسی دقیق حکایت ذوالقرنین و برخی انبیای دیگر الهی که بر اساس آیات قرآن با تکیه بر علم، نقش برجسته‌ای در اعتلای تمدن‌های شکوهمند عصر خویش داشتند، نتیجه گرفته می‌شود که مسلمانان برای احیای شکوه مدنی اولیۀ اسلام و دست­یابی به تمدنی درخور فرهنگ مترقی اسلام، راهی جز جاری کردن انواع علوم و تولید دانش ندارند. با عنایت به مطالب پیش‌گفته و نیز آیات و روایات تصویرگر حکومت و تمدن مهدوی، می‌توان ادعا کرد تصویر شخصیت ذوابعاد ذوالقرنین، تارنمای شخصیت کامل، جامع و معصوم حضرت مهدی(عج) در آخرالزمان است.

دایره ‌المعارف قرآن لایدن، مهم‌ترین اثر معاصر غربی در مطالعات مرتبط به قرآن و یکی از اهداف آن مرجعیت در زمینه پژوهش‌های قرآنی است. این پایان نامه با هدف بررسی همین مطلب(قابلیت مرجع بودن این اثر) در موضوع پیامبران اولوالعزم تدوین یافته، اما چون مدخل مستقلی به این عنوان اختصاص داده نشده پس از بررسی‌های قرآنی و روایی پنج مدخل نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد(صلوات الله علیهم) انتخاب و محورهای کلی آن‌ها استخراج شده و با توجه به قرآن و عقل، منابع تفسیری، روایی، تاریخی و در جهت سوالات اصلی و فرعی پژوهش مورد نقد قرار گرفت. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش که نتیجه نقد و بررسی بخش عمده‌ای از مقالات را به خود اختصاص می‌دهد، موارد ذیل را می‌توان برشمرد: تسلط نسبتاً خوب نویسندگان به آیات مربوطه و استفاده از آنها در مقالات، برداشت‌های سطحی و اشتباه از آیات در برخی موارد، مقایسه مداوم بین قرآن و کتاب مقدس، انحصار منابع مقالات در منابع تفسیری و روایی اهل سنت و آثار مستشرقان و عدم بهره‌گیری از منابع شیعی، عدم رعایت سلسله مراتب در استفاده از منابع و استفاده از منابع کم اعتبارتری چون تاریخ و تفسیر طبری، عدم اعتقاد به عصمت پیامبران، غیر وحیانی دانستن قرآن، اقتباس قرآن از منابع یهودی، اقتباس قصص قرآن از تورات، امکان خطا در وحی، تشکیک در اعتبار روایات، داشتن پیش فرض از سوی نویسندگان.

اسامی غیرمنصرف درزبان عرب شامل برخی از اعداد می شود که به سبب وصف بودن و عدول از «تکرار» «اعداد معدوله» نامیده می شوند. تعبیر «مَثنی و ثُلاث و رُباع» در قرآن مجموعه ای است از این اعداد بر دو صیغه «مَفعل» و «فُعال» که در آیات 3 سوره نساء و 1 سوره فاطر استعمال شده است. هرچند برخی مترجمان قرآن همگون با مفهوم «تکرار» در این اعداد دست به ترجمه زده اند، بسیاری از ایشان ترجمه‌هایی غیرهمسو با این معنا را ارایه کرده‌اند. این امر، معانیِ متفاوت و گاه متضادی را در ذهن مخاطبان القا نموده و فرآیند فهم آیه را با مشکل مواجه ساخته است. لذا ورود نقادانه به این وادی با تکیه بر مفهوم‌شناسی دقیق واژه‌ها از ضروریات است. معناشناسی اعداد معدوله، مفهوم «تکرار و تنوع» را برای «مثنی و ثلاث و رباع» در ضمن معنای شمارشی برجسته می‌نمایاند که با ترجمه «دوگانه و سه‌گانه و چهارگانه» برای تعبیر مذکور، سازگاری بیشتری دارد.

تعبیر «سَبْعَ طَرائِق» در آیه 17 مؤمنون که فقط یک بار در قرآن به کار رفته است عموماً به «سَبْعَ سَماوات» یا «هفت راه بالای سر» تفسیر شده که زمینه ساز ظهور شبهاتی شده است. توجه حصرگرایانه به یک معنا و غفلت از دیگر معانی کلمات این ترکیب و عدم توجه به سیاق آیه و واژگانِ همنشین، احتمالاً منشأ چنین دیدگاهی است. نظر به اینکه واژگان «سَبْع، طَرائِق و فَوْق» به ترتیب به معانی دیگری چون «تکثیر و مبالغه» و «اصناف و شیوه ها» و «فوقیت مکانتی و فزونی» استعمال شده اند، با توجه به این معانی و سیاق آیات قبل و بعد، دو احتمال قابل ارائه است؛ یکی اینکه مراد از «سَبْعَ طَرائِق» هفت طریقه وجودی در طی خلقت انسان و تکمیل آفرینش او باشد. دیگر آنکه فراتر از خلقت انسان، آفرینش دیگر اصناف و گروه های فراوان از موجودات عالم، اراده شده باشد. قبول هریک از دو نظر، ترادف «سَبْعَ طَرائِق» با «سَبْعَ سَماوات» را نفی می نماید. از این رو، لازمه فهم دقیق و صحیح واژه ها و جمله های قرآنی، توجه به همه وجوه معنایی کلمات در یک ترکیب، واژگان همنشین و بافت کلام است.

از مهم‌ترین مباحث در حوزه قرآن‌پژوهی، روش‌شناسی تفسیر است. از عوامل نیل به این مهم، ارزیابی عملکرد مفسر برای شناخت ضابطه‌های وی در فرآیند تفسیر است. بدین منظور، شیوه قرآن به قرآن علامه طباطبایی در سوره حمد به‌عنوان مطالعه موردی بررسی می‌گردد. عملکرد ایشان در این سوره را می‌توان به شقوق مختلف تقسیم کرده و الگو‌های مختلفی از آن استخراج نمود. این الگوها دارای فراز و فرود و نیز همسانی‌ها و افت ناهمسانی‌ها راقاتی همراه با ضعف و قوت‌هایی هستند. برخی نواقص کمتری داشته به‌عنوان بهترین مدل مطرح می‌شوند، ولی برخی کمترین نمره را کسب می‌کنند. می‌توان با درنظر گرفتن همسانی‌ها، یک مدل تقریباً یکدستی ارائه داد. در مواردی به‌کارگیری آیات قرآن به اوج خود رسیده و در مواضعی کمترین استفاده را داشته است. در مواردی نیز به‌طور کل از این رویکرد فاصله گرفته است. از بررسی موارد تفسیر شده، ملاک انتخاب آیات برای تفسیر و میزان بهره‌گیری از آنها، نسبت مکانی آیات مورد استفاده در تفسیر و کمیت آیات مورد استفاده، نکات مهمی به‌دست می‌آید. به‌نظر می‌رسد اگرچه با این شیوه در تفسیر برخی آیات موفق بوده، اما در مواردی، چندان خود را نشان نمی‌دهد. عنایت به آیات دیگر در پرداخت به برخی مفردات، مسائل اعتقادی، ترجیح قرائتی بر قرائت دیگر و ...، از جمله نمودهای این تفسیر در سوره حمد است.

یکی از واژگانی که در حوزه معنایی کتابت در قرآن قرار می‌گیرد، لوح محفوظ است. واژه «لوح محفوظ» یک مفهوم بنیادین بوده و به این شکل تنها یک ‌بار در قرآن آمده و همین امر سبب به‌وجودآمدن اختلاف‌نظرها درباره ماهیت این واژه از دیرباز میان قرآن‌پژوهان بوده است. واژه‌شناسان در بررسی معنای لوح از تورات، قرآن و منابع عصر نزول استفاده کرده و معانی الواح موسی، تخته ­های کشتی و هر چیزی را که بتوان بر روی آن نوشت، بیان کرده­ اند. پژوهش حاضر با روش معناشناسی هم‌زمانی، میدان معنایی لوح محفوظ را تبیین کرده است. واژگان ام‌الکتاب، کتاب مکنون، کتاب مبین، فی‌کتاب، کتاب حفیظ و علم‌الکتاب با آیه لوح محفوظ بافت و سیاق مشترک دارد و در میدان معنایی لوح محفوظ قرار می‌گیرند. تحلیل همنشین­ها و بافتِ آیات این واژگان، نشان‌دهنده علم خداوند است که با الفاظ گوناگونی آمده است. اگر از علم خداوند به لوح محفوظ، کتاب و... تعبیر شده است، به دلیل زبان عرفی قرآن و کاربرد مجاز در آن است که علم خداوند از نوع مجاز محل و حال تعبیر شده است. همچنین وضعیت علم در جاهلیت و وجه اصلی اعجاز قرآن نیز نشان می­دهد مراد از لوح محفوظ همان علم خداوند است.

در منابع روایی اهل سنت، فضایلی بی‌شمار درباره اهل‌بیت عصمت و طهارت(ص) نقل شده و رجالیان و حدیث‌پژوهان این مکتب، دیدگاه‌هایی متفاوت درباره این نوع احادیث داشته‌اند.حاکم نیشابوری (م.405ق.) در بخشی از کتاب خود به نام مستدرک، برخی فضایل اهل‌بیت(ع) را ذکر کرده است؛ در مقابل، ذهبی(م.748ق.) در کتاب تلخیص‌المستدرک، روایت‌های نقل شده از حاکم را نقد کرده و در نهایت، دسته‌ای از آن‌ها را تضعیف و ابطال کرده است.پرسش بنیادین این پژوهش، آن است که آیا ذهبی در نقد احادیث حاکم، روشی یکسان و دقیق داشته است یا خیر. دسته‌بندی و بررسی نظرهای ذهبی، بیانگر آن است که وی در تصحیح و تضعیف روایت‌ها، روشی یکسان نداشته و گاه نظرهایش دوگانه است و اتقان لازم را نیز ندارد؛ مثلاً وی گاهی علت ضعف سند را بیان کرده و گاه بدون ذکر علت ضعف، حدیث را از تلخیص حذف کرده است.نادیده گرفتن آرای رجالیان پیشین در نقد روایت‌ها، از دیگر ضعف‌های ذهبی به شمار می‌رود و بیانگر روی کرد تعصب‌آمیز وی به بخشی از روایت‌های مندرج اهل سنت درباره فضیلت اهل‌بیت(ع) است. بدین ترتیب می‌توان گفت ذهبی در نقد احادیث فضایل اهل‌بیت(ع)، از روش علمی منحرف شده است و از این روی نمی‌توان به آرای وی اعتماد کرد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.