جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت با عنوان عام «فراروی از چارچوب زندگی روزمره» یکی از موضوعات مورد توجه مکاتب معاصر است که در دهه‌های اخیر، اقبال فراوانی به آن شده است. جریان جداانگای معنویت از دین با شعار معنوی هستم اما دینی نه، رویکردی است که برای پاسخگویی به نیاز معنوی انسان مدرن و عصر جدید، در رقابت با ادیان نهادینه و سنتی شکل گرفته و دین و کاربردهایش را کمرنگ نموده است. مبانی و نظام اعتقادی این جریان را می‌بایست در بسترها و زمینه‌هایی جست و جو کرد که این رویکردهای معنوی از آنها نشأت گرفته‌اند. از آنجایی که بررسی مبانی هر دیدگاه در ارزیابی نظری و کارایی عملی آن تأثیری به سزا دارد، این تحقیق در صدد است تا با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد انتقادی، مبانی انسان‌شناختی جداانگاری معنویت از دین را ذیل سه عنوان اومانیسم، فردگرایی و آزادی نقد و بررسی کند. در این راستا بر آراء و نظرات علامه طباطبایی که از شارحان مکتب صدرا و مفسر آیات قرآن است، تأکید و استفاده می‌شود. هریک از این مبانی ذکر شده، پیامدهایی را نیز در معنویت‌گرایی نوین به دنبال دارند. اصلی‌ترین مبنا در رویکرد جداانگاری معنویت از دین اومانیسم است که ریشه در نگرش مونیستی داشته و ابتنای معنویت نوین بر آن لوازمی چون خودالوهیتی، خودشیفتگی، تغییر در نظام ارزش‌شناسی و نگرش نجات‌شناسی و نفی عالم غیب به عنوان عالمی مستقل را در پی دارد. طبق آراء علامه طباطبایی مهمترین نقد وارد بر اومانیسم، فهم نادرست جداانگاران معنویت از دین، از جایگاه وجودی انسان و غفلت از ساحت مجرد انسان است. ساحتی که حیات معنوی انسان در گرو توجه به آن است. مبنای فردگرایی نیز ملازم با اموری چون سوبژکتیویسم، خودآیینی و خودخواهی، برابری‌طلبی و نسبیت ارزش‌ها، نفی اشتراک مقصد معنوی، نفی رضایت خاطر و نادیده انگاشتن نقش نهادهای اجتماعی است. در مقابل علامه با تکیه بر معارف وحیانی انسان، را دارای فطرتی الهی می‌داند که مهم‌ترین رهنما برای زندگی معنوی انسان است. آزادی‌طلبی سومین مبنا از مبانی جداانگاری معنویت از دین است که ریشه در تفرد اومانیستی دارد و نسبیت ارزش‌ها و از بین رفتن اخلاق انسانی، تبدیل شدن آزادی به هدف فی نفسه و حق‌گرایی از جمله مهم‌ترین پیامدهای آن است. در مقابل علامه آزادی را ابزاری برای رسیدن به آزادگی و زندگی معنوی می‌داند که فی نفسه هدف و ارزش نیست.

در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به دیدگاه آلبر کامو مبنی بر معنادارنبودن و پوچی زندگی پرداخته‏ایم. وی بر این باور است که خدا و جهان ماورایی وجود ندارد و همچنین دلیلی برای حضور انسان در این جهان و معنای ازپیش‏تعیین‏شده‏ای برای زندگی انسان وجود ندارد و انسان برای رهایی از این پوچی باید ارزش‏هایی را برای خود جعل کند. برخی از نقدهای وارد بر کامو عبارت‏اند از اینکه منحصرکردن دایرۀ معرفت بر امور تجربی از طریق تجربه قابل اثبات نیست. انسان به دلیل محصوربودن در عالم مادّه، توانایی تدوین برنامۀ جامع را برای زندگی‏اش ندارد. نبود معیاری ثابت برای جعل ارزش‏ها سبب نقدناپذیری ارزش‏ها و بسته‏شدن قضاوت و داوری می‏شود.

دین پرمسئله‌ترین و گسترده‌ترین پدیده اجتماعی است. اندیشمندان بسیاری به بررسی این پدیده در ابعاد مختلف پرداخته‌اند. نگاه کارکردگرایانه به دین می‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسائل نوپدیدار از اصل و اساس دین باشد. از میان جامعه‌شناسان ماکس وبر با نگاهی کارکردگرایانه توانسته ‌است برای دین برخی از کارکردها را برشمارد. هرچند که با دیدی تقلیل‌گرایانه به دین نگریسته و کارکرد دین را منحصر در دنیا و بعد جسمانی انسان کرده ‌است. در مقابل، علامه طباطبائی اندیشمند اسلامی، در ضمن تبیین عقلانی از دین، با نگاهی گسترده‌تر به دین و ابعاد کارکردی آن پرداخته ‌است. در بررسی تطبیقی نظرات این دو اندیشمند، گرچه مبانی نظریشان اعم از هستی‌شناسی و انسان‌شناسی با هم تفاوت چشم‌گیری دارد؛ اما هر دو اندیشمند با رهیافت معناگرایانه، دین را پاسخی به چالش بی‌معنایی زندگی می‌دانند. اینکه دین می‌تواند تصویری از هستی ارائه دهد که رنج‌ها را توجیه کند و خدایی عادل برای انسان نمایان کند؛ وجه مشترک هر دو اندیشمند است. کارکرد مشترک دیگر دین از نظر این دو اندیشمند تأثیر گزاره‌های آن بر رشد اقتصادی است.

نظریه‎ های معنای زندگی به دو دسته غیرپوچ‏گرا و پوچ‏گرا تقسیم می‏ شوند. دیدگاه غیرپوچ‏گرا به دو دسته معناداربودن و معنادارکردن زندگی تقسیم می‏ شود. دیدگاه معناداربودن زندگی نیز به دو دسته طبیعت ‏گرا و فراطبیعت ‏گرا تقسیم می ‏شود. این مقاله به‏ طورمشخص به دیدگاه تیلور به عنوان نماینده طبیعت‏ گرا- ذهن ‎گرا پرداخته است. طبق نظر تیلور با علوم بشری می‏ توان شرایط لازم برای به‏ دست‎ آوردن یک زندگی معنادار را فراهم کرد. امکانات موجود در این دنیای مادی به ما کمک می ‏کند بتوانیم به زندگی خود معنا دهیم؛ بنابراین نیازی به عالمی فراتر از عالم ماده برای به ‏دست‎آوردن معنای زندگی نیست. وی تحقق زندگی معنادار را در گرو وجود خلاقیت با سه ویژگی علم و آگاهی و آزادی و برنامه کلی برای زندگی می ‏داند. از اشکالات این دیدگاه عدم تحقق این سه شرط به ‏طورکامل به دلیل محدود بودن در دایره طبیعت، نسبیت در معنای زندگی و عدم توجیه مناسب برای زندگی بعد از مرگ و ناتوانی در حل احساس پوچی و تنهایی و از خود بیگانگی است.

بصیرت، قوه‌ای برگرفته از نیروی معنوی باطنی و فهم و درک عمیقی است که زمینه تشخیص حق از باطل و انتخاب راه درست از غلط را برای انسان فراهم می‌سازد. بصیرت دارای مراتبی است که هر کس به میزان استعداد و توان و تلاش خود به آن دست می‌یابد. رابطه ایمان و معنویت با بصیرت این‏گونه است که، ایمان موتور و بصیرت چراغ، قطب‏نما و نورافکن‏است. برخی عواملی که موجب تحصیل و تقویت بصیرت می‌شود عبارتند از آگاهی، تفکر و تعقل در امور، تفقه در دین، عاقبت اندیشی؛ و در آنجا که اندیشه ما یاری نمی‌دهد سوال کردن، مشورت گرفتن و عبرت گرفتن از گذشته‌ها می‌تواند ما را به بصیرت برساند. اما بدون توفیق الهی دست‌یابی به بصیرت ممکن نیست و بعد از دستیابی نیز از آنجا که نور گوهر عقل، گاهی با غبار جهل و نادانی و غفلت، تعصب و لجاجت، حب دنیا، هوای نفس و گناه و... کم فروغ می‌شود، لازم است با زهد و تقوای الهی، این گرد و غبار را زدود و با یاد و ذکر الهی به آن قلب جلا بخشید و با همنشینی با علمای ربانی، هم آگاهی افزایی کنیم و هم معنویت و نورانیت کسب نماییم، تا بصیرتمان افزایش یابد. بهره گیری از قرآن و تدبر در آن همچنین تمسک به سیره اهل بیت (ع) نیز از مهمترین راه‌‌های کسب بصیرت می‌باشند. البته شرایط محیط خانوادگی، تعلیم و تربیت و فضای سیاسی اجتماعی که فرد در آن رشد و نمو یافته بسیار تاثیر گذار در بصیرت وی خواهد بود. رهبر معظم انقلاب همواره در سخنان و فرمایشات خویش برضرورت و اهمیت و فواید بصیرت تاکید داشتند و مبانی بصیرت را ایمان و معنویت، تقوا، قرآن، ولایت‌مداری، آگاهی سیاسی، شناخت تاریخی و عبرت از آن فرمودند و دنیاطلبی و ترس را دو مانع مهم در بصیرت ذکر نمودند. ایشان کارکردها و راهبردهای بصیرت را دشمن شناسی، جریان شناسی و جبهه شناسی، تکلیف شناسی، موقع شناسی و آینده شناسی برشمردند و مخاطبان بصیرت را خواص جامعه، جوانان، دانشجویان ذکر کرده و الگوهایی بصیرت را حضرت علی(ع)، عماریاسر، امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، امام خمینی(ره) و شهدا، جانبازان و آزادگان ذکر کردند. ایشان مهمترین بزهنگاه و کاربرد بصیرت را در فتنه می‌دانند و فتنه را با توجه به کلام حضرت علی (ع) امتزاج حق و باطل معنا کردند و دنیاطلبی را عامل ایجاد فتنه و هدف از فتنه را ایجاد اختلاف در بین جامعه اسلامی و راه مقابله با فتنه و جنگ نرم دشمن را مجهز شدن به ابزار بصیرت، تمسک به قرآن و اهل بیت (ع)، ایمان، آگاهی، شناخت شاخص‌ها و تبیین و روشنگری عنوان کردند. بی ?تردید تثبیت نظام جمهوری اسلامی?در ایران، محصول بصیرت جامعه ایرانی- اسلامی ?و تداوم این نظام نیز در گرو «بصیرت» اکثریت قاطع این مردم مؤمن و متعهد به آرمان‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی?می‌باشد.

از مباحث مهم اسلامی که در قرآن کریم بر آن تاکید شده، مسئله مکارم اخلاق است. تا جایی که فلسفه بعثت پیامبران و پیامبر گرامی اسلام نیز تعلیم و تربیت و تزکیه انسان‌ها و متخلق کردن آن‌ها به مکارم اخلاقی ذکر شده است. پیامبر گرامی اسلام به تصریح کلام الهی، الگو و اسوه‌ی انسان‌هاست. بی شک پیروی از آن حضرت سبب سعادت و رستگاری دنیا و آخرت مسلمانان و جامعه اسلامی است و بر همین اساس، شناخت اخلاق آن رسول رحمت بسیار پراهمیت و حیاتی می‌باشد. در زمینه اخلاق فردی و ویژگی‌های بارز آن حضرت می‌توان به نظافت و پاکیزگی، نظم، ساده زیستی، صبر و شجاعت اشاره کرد. و مهم‌ترین ویژگی‌های اخلاق اجتماعی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خُلق نیکو، شفقت و مهربانی با مردم، حسن سلوک، حلم و بردباری، عفو و گذشت نسبت به مردم می‌باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در دوران نبوت خویش با مخالفان مختلفی روبرو بودند؛ از مشرکان و اهل کتاب گرفته تا منافقان به ظاهر مسلمان و مرتدان، که سیره مواجه ایشان با مخالفان؛ با توجه به ابعاد و تأثیرات فرهنگی، اخلاقی و سیاسی است. اصل اولی پیامبر صلی الله علیه وآله در مواجه با مخالفان، مدارا و گذشت بود.از مهم‌ترین عوامل پیشرفت اسلام و جذب دل‌ها به سوی این آیین مقدس، عظمت اخلاقی و سجایای نفسانی ایشان بوده که دوست و دشمن به آن اذعان و اعتراف دارند. خداوند متعال اخلاق پیامبر گرامیش را در قرآن می‌ستاید و می‌فرماید: «وَاِنَک لَعَلی خُلق عظیم». از جمله اخلاق پیامبر صلی الله علیه وآله، حلم و بردباری ایشان است که باعث جذب افراد زیادی به سوی اسلام شد. مانند صلح حدیبیه و همچنین عفو و گذشت پیامبر صلی الله علیه وآله در روز فتح مکه و برخورد مسالمت آمیز ایشان با مشرکان و اهل مکه بود. اخلاق خانوادگی پیامبر صلی الله علیه وآله مانند ساده زیستی در خانه، مدارا و گذشت نسبت به همسران است که می‌تواند برای همه انسان‌ها الگو قرار گیرد. کلید واژه‌ها: اخلاق فردی پیامبر (ص)، اخلاق اجتماعی پیامبر (ص)، اخلاق خانوادگی پیامبر (ص)، سیره مواجه پیامبر (ص) با مخالفان، مکارم اخلاق.

اگزیستانسیالیسم الحادی با رویکردی این جهانی به تحلیل انسان پرداخته و با نفی متافیزیک، وجود روح انسانی را منتفی می‌داند؛ انسان دارای وجودی تصادفی و متناهی است و خود باید معنا بخش زندگی رو به مرگ خویش باشد. سرانجام این زندگی عبث و بیهوده، مرگی است که همه‌ی تلاش بشر برای فرار از نابودی و نیل به جاودانگی را محکوم به یاس و ناامیدی می‌کند. اما در حکمت صدرایی انسان متشکل از جسم میرا و روح نامیرا است و شخصیت حقیقی انسان، روح جاودانه‌ی اوست. روح با هدف تعالی و پس از طی مراحل کمال و بی نیازی از جسم مادی آن را رها کرده و به حیات ابدی خویش ادامه می‌دهد، تا مرگ سرآغازی باشد بر زندگی حقیقی، رهیدن از ‌‌قفس تن و همچنین ارمغان آور امید و بیداری در انسان‌. در این مقاله بر آنیم تا با تبیین ماهیت مرگ، به بررسی و مقایسه نقش مرگ در معنابخشی به زندگی از نگاه این دو مکتب بپردازیم.

مرگ‌اندیشی در نگاه هایدگر و تأثیر آن بر معنای زندگی ناشی از رابطۀ انسان با هستی و هستی معطوف به مرگ اوست. هایدگر مرگ‌اندیشی را مختص دازاین اصیل دانسته و زندگی اصیل را معنادار می‌داند. او اندیشۀ مرگ را نیرویی برای گسست از پوچی روزمرگی و معناداری زندگی به‌شمار می‌آورد. در مواجهۀ با نیستی و تکاپو در میدان مرگ‌آگاهی دازاین قادر به کسب بصیرت نسبت به واقعیت جهان، آزادی و اصالت بخشیدن به زندگی خود و به تبع معنا وجهت دادن به زندگی است. حفظ هویت فردی، کشف امکانات وجودی دازاین در این دنیا، انتخاب آگاهانه و زندگی متفکرانه و مسئولیت در برابر خود و دیگران از پیامدهای زندگی اصیل و معنادار است. دیدگاه هایدگر در زمینۀ معنای زندگی دیدگاهی طبیعت‌باور بود. به نظر هایدگر، معیار بیرونی برای عمل انسانی وجود ندارد و انسان خود آفرینندۀ ارزش‌هاست. اصالت و ارزشمند بودن در گرو انتخاب و تعیین نشدن توسط معیارهای بیرونی و دیگران است. به نظر وی آنچه مهم است، در راه بودن است، حتی اگر هدفی به‌عنوان هدف نهایی وجود نداشته باشد. از دیدگاه هایدگر زندگی معنادار لازمۀ هستی اصیل است که در آن انسان به‌دلیل ترس از مرگ و برای رهایی از دلهرۀ ناشی از ترس از مرگ، به زندگی معنا می‌بخشد.

چکیده روزانه اندیشه‌های بسیاری، اعم از آگاهانه یا ناآگاهانه از ذهن آدمی می‌گذرد و خاطرهای ناخوشایند سبب تحلیل قوا و ازبین‌رفتن سرزندگی و نشاط انسان می‌شود و انرژی قابل‌ملاحظه‌ای را از او می‌گیرد. ازاین‌رو، تصحیح و مدیریت اندیشه‌ها آرزوی دیرین انسان‌ها بوده است. همچنین، اصلاح و کنترل اندیشه‌ها برای حضورقلب‌یافتن در نماز اهمیت دارد. بحث ماهیت و حفظ خاطرها از مباحث علم‌النفس در فلسفه است که فیلسوفان گذشته، مانند ابن‌سینا و فارابی و فیلسوفان معاصر، همچون میرداماد و صدرالمتألهین;به آن توجه خاصی داشته‌اند. راه نفوذ شیطان در انسان نیز ازطریق همین اندیشه‌هاست؛ زیرا نفوذگاه شیطان اندیشۀ بشر است، نه بدن وی. روش انجام این تحقیق کتابخانه‌ای است و در این پژوهش بررسی و بهره‌گیری از نوشته‌های غیردینی، همچون کتاب‌های روان‌شناسی از نظر دور نمانده است. دستاوردها و یافته‌های مهم مقالۀ حاضر تبیین منشأ اندیشه‌ها و بیان راهکارهای عملی برای متعادل‌ساختن ذهن است. همچنین، بیان این راهکارها یکی از امتیازهای نوشتار حاضر است که آن را از بُعد صرفاً علمی خارج ساخته.

پل تیلیش (1886 - 1965) متکلم مسیحی آلمانی است که زبان دین را نمادین می داند. به این معنا که حوزۀ دین سرشار از نمادهای دینی است و نماد دینی را نمادی می داند که بیانگر دلبستگی واپسین باشد. از دیدگاه تیلیش، تمام گزاره های دینی نمادین هستند مگر یک گزاره که «خدا خودِ هستی است» و هر چیز دیگری غیر از این گزاره دربارۀ او بگوییم، نمادین است. تیلیش معتقد است خدا یک وجود در میان سایر وجودات نیست، بلکه خدا خودِ وجود است و نمی توان او را در کنار سایر موجودات، موجود دیگری شمرد، چرا که لازمه موجود بودن خدا در میان سایر موجودات، محدودیت و متناهی بودن اوست. نگارندگان در این مقاله، ضمن تبیین این نظریه آن را نقد می کنند و نتیجه می گیرند که شاید بتوان گفت بیان نمادین در دین و به تبع آن در قرآن وجود دارد، اما نه اینکه کل زبان دین، نمادین باشد. چرا که علاوه بر اشکال های وارد شده بر نظریۀ تیلیش و نقض نظریه های خودش در عمل، هدف ارسال رُسل و انزال کُتب، هدایت همگانی مردم است و این صورت نمی گیرد مگر اینکه عموم مردم توان فهم سخن خداوند را داشته باشند. از این رو حکمت حدوث دین اقتضا می کند زبان هدایت، زبان فراگیر، آشکار و فهم شدنی برای عموم باشد.