جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گروهی از مفسران قرآن با تمثیلی و نمادین دانستن برخی آیات قرآن کریم، نگاه جدیدی به گزاره‌های قرآنی داشته‌اند؛ ایشان معتقدند برخی آیات، دارای حقایق و معارفی هستند که باید با عبور کردن از معنای ظاهری به افق‌های معنایی گسترده‌تری در درون ماجرای نقل‌شده در آن‌ها دست یافت. دلیل موافقان این نظریه آن است که معارف بلند و متعالی در قالب الفاظ محدود و در گستره محاورات عادی، جای نمی‌گیرد و برای فهم دقیق‌تر آن‌ها باید از زبان تمثیلی و نمادین استفاده نمود. این دسته از مفسران، برای اثبات مدعای خود به ادله نقلی و عقلی استناد نموده‌اند. در پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به این نتیجه دست یافتیم که دلیل مهم طرفداران این نظریه، وجود تفاسیر تمثیلی در روایات اهل بیت(ع) است. رایج بودن زبان تمثیلی در زبان عربی و قرآن کریم، ناتوانی عقل در درک کامل ماوراء طبیعت، تفهیم مطالب غامض و رفع تعارض میان علم و قرآن، از دیگر ادله قائلان به تمثیلی بودن برخی آیات قرآن بوده که در این نوشتار، بررسی و واکاوی شده است.

در برخی روایات، موضوعاتی مطرح شده که شبهاتی را نسبت به دین مبین اسلام به وجود آورده است. از جمله اینکه فقهای آخرالزمان بدترین فقهاء در زیر آسمان و آغاز کننده فتنه دانسته شده­اند. در نوشتار حاضر به روش مسأله­محور و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، در مقام اثبات صدور روایت باید گفت: وثوق صدوری روایت مورد بحث، ثابت است و ازاین­رو، حدیث مورد نظر از نظر سند، موثق و از نظر دلالت، صحیح است و با توجه به مؤیدات قرآنی و روایی قابلیت استناد دارد. از منظر فقه الحدیث هم با بررسی آیات قرآن و روایات ـ در قالب روایات تأیید کننده، توضیح دهنده، متعارض و جمع کننده ـ و حکم عقل به این نتیجه رسیدیم که مراد امام معصوم (ع)، عدم تقلید در آخر الزمان یا خدشه وارد کردن به ساحت تمام علماء نیست، بلکه فقط ایشان از مشکلات آخرالزمان و اتفاقات آن یادآور شده و مقصودشان این است که در این زمان نباید از هر فقیهی بدون اینکه هادی بودن وی احراز شود، پیروی کرد و غیر از ملکه فقاهت و علم، موارد دیگری مانند: فریفته نشدن به امور دنیوی، ناامید نکردن مردم از رحمت الهی، متمایل بودن به آخرت، فتوا ندادن بدون بررسی، صداقت و یک­رو بودن نیز، از شرایط لازم فقیه است.

ازدواج در ادیان الهی، تنها برای تداوم بقای نسل بشر نبوده بلکه این مکاتب از این طریق به دنبال تعالی معنویت و ترقی بشر و اجتماع بشری هستند. زمانی این سخن زیباتر تبیین می‌شود که بتوان شواهدی از آن را در لابلای متون و صفحات کتبی که از نظر اهل شریعت، آسمانی قلمداد شده‌اند؛ پیدا کرد. و نیز میتوان به افرادی که امروزه در دهکده جهانی به دنبال لاابالی گری و یا ازدواج سفید و.... هستند و به آن دامن می زنند پاسخ قاطعی داد؛ که این احکام کاملا الهی بوده و تحریف شده یا مختص شیعه نیستند. همچنین در تمام ادیان ابراهیمی قوانین ازدواج و کامجویی جنسی بسیار به هم شبیه و در یک سو هستند. مسئله ای که پژوهش حاضر متکفل بررسی آن است واکاوی مقوله نکاح به صورت تطبیقی در دو شریعت یهود و اسلام امامی(شیعه دوازده امامی) است. با توجه به یافته های پژوهش در قوانین و سنت‌های ادیان ابراهیمی درباره احکام ازدواج شباهت بسیار زیادی وجود دارد مانند صیغه عقد در اسلام و امضا کتوبا در یهودیت که در صورت نبودن و عدم اجرای صحیح، ازدواجی صورت نمی‌گیرد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه­ای نگاشته شده است.

دانش رجال، بر پاره‌ای از قواعد و اصول بنا شده که هر حدیث‌پژوهی پیش از ورود به ارزیابی اسناد روایات (نقد سندی) باید موضع خود را نسبت به آن‌ها مشخص کند. شیخ انصاری در تراث فقهی و اصولی خود بر طبق مبانی خود روایاتی را به لحاظ سند ارزیابی نموده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به مبانی رجالی شیخ انصاری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که: شیخ انصاری در مقام عمل نشان داده که یک فقیه و حدیث‌پژوه به علم رجال نیاز دارد. ایشان به وثاقت اصحاب اجماع باور دارد و مبنای مشایخ ثقات را پذیرفته و روایت قمی‌ها از راوی را دلیل بر وثاقت وی می‌داند. شیخ انصاری کثرت نقل بزرگان از راوی، ترحّم و ترضّی، نقل شیخ مفید از راوی را دلیل بر توثیق راوی دانسته و بر این باور است که اگر راوی از مشایخ صدوق باشد، ثقه است.

حدیث، زمانی می‌تواند مورد استناد قرار گیرد که با نقد و ارزیابی، صدور آن از معصوم ثابت گردد. یکی از شیوه‌های نقد و اعتبارسنجی روایات، نگریستن به متن و محتوای حدیث و سنجیدن آن با معیارهای پذیرفته در نزد عالمان و محدثان است. فقیه ژرف‌اندیش و بی‌مانندِ شیعه، شیخ انصاری نیز در تراث فقهی و اصولی خود، احادیث فراوانی را نقد کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در دو بخش، به نقد از راه متن (نقد محتوایی) در دیدگاه شیخ انصاری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که: ناسازگاری با سنت قطعی، ناسازگاری با قواعد مسلم و اجماعی، ناسازگاری با شأن و عصمتِ معصوم، سنجش با واقعیت‌های تاریخی، برخورداری از مضامین عالی و مخدوش بودن بخشی از محتوای حدیث از معیارهای نقد محتوایی است که شیخ انصاری در نقد حدیث بدان اعتماد کرده است. همچنین عمل و اعراض مشهور، اعتماد قمیین و تلقی روایت به قبول از قرائن معتبر در نزد شیخ انصاری برای نقد حدیث می‌باشد.

فرآیند فهم حدیث در نزد شیخ انصاری از دو مرحله ظهور تصوری (معناشناسی) و ظهور تصدیقی (منظورشناسی) تشکیل شده است؛ از اماره‌ها و نشانه‌هایی که برای تعیین معنای لغوی و عرفی الفاظ به کار می‌رود به «ظهور تصوری» تعبیر شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به این نتیجه رسیده است که شیخ انصاری برای تحصیل ظهور تصوری برخی از علوم و فنون ادبی از قبیل لغت، صرف، نحو و علوم بلاغی و همچنین بسیاری از مباحث الفاظ دانش اصول فقه بهره برده است. ایشان بر این باور است که نه تنها الفاظ غریب نیاز به معناشناسی دارد بلکه برخی واژه‌ها با آن­که از روشن‌ترین مفاهیم عرفی هستند باز هم برای تبیین گستره معنایی باید مفهوم‌شناسی شوند. بخشی از مباحث مربوط به مفاهیم و عام و خاص به معناشناسی مربوط می‌شود که در مرحله ظهور تصوری به کار می‌آید و شیخ أنصاری هم در کتب مختلف خود از این مباحث بهره برده است.

از آن‌جا که تواتر روایات یکی از راه‌های اطمینان به صدور آن‌هاست، عالمان دانش درایه، پژوهش های دراز دامنی درباره آن انجام داده‌اند اما در باره یکی از گونه های نوپیدای آن با عنوان «تواتر اجمالی» تعریف جامع و مانعی ارائه نشده است. از عبارات آنان ، سه تعریف برای تواتر اجمالی قابل استفاده است: الف) روایات متعددی که نه در مدلول مطابقی بلکه در مدلول تضمنی یا التزامی با هم مطابقت دارند. ب) علم اجمالی به صدور برخی از روایاتی که دارای مضمون واحد نیستند. ج) روایات زیادی که در لفظ و معنی با هم اختلاف دارند و دلالت آن‌ها هم از جهت وسعت و ضیق متفاوت است اما علم اجمالی داریم که برخی از این روایات از معصوم صادر شده است و آن روایت اخص است. برخی از ایراد های این تعریف ها عبارتند از: الف) روشن نبودن وجه تمایز آن با تواتر معنوی؛ ب) تردید در حصول علم به صدور یک روایت نامعین؛ ج) بی اثر بودن علم اجمالی به صدور یک روایت نامعین؛ د) بی فائده بودن تواتر اجمالی با توجه به اثبات قدر متیقن به دلائل دیگری مانند سیره عقلاء، حدیث صحیح محفوف به قرائن و ...،. افزون بر این، بنابر دیدگاه آخوند خراسانی در باره تواتر اجمالی که مقتضای آن را اعتبار روایتی می داند که از باقی احادیث در مضمون اخص باشد؛ اگر خبری با این ویژگی وجود داشته باشد که مضمون آن اعتبار خبر ثقه به طور مطلق است، حجیت قول ثقه، ثابت می‌گردد؛ امّا وجود چنین خبری تنها صرف فرض است.

طبق گزارش قرآن کریم، بعد از صدور محکومیت مجرمان در قیامت، از جهنّم پرسیده می شود که آیا باز هم برای سکونت کفار و بیگانگان مکانی باقی است؟ دوزخ پاسخ می دهد: آیا مجرمی باقی مانده است؟ در این باره سه تفسیر ارائه شده است: برخی از مفسران این آیۀ شریفه را نوعی تمثیل و بیان زبان حال دانسته اند که خداوند به لسان تکوین از جهنم می پرسد و دوزخ هم به زبان حال پاسخ می گوید. جمع دیگری بر این باورند که آخرت سرای حیات و زندگی واقعی است و جهنم هم از حیات و شعوری برخوردار بوده و سخن از پاسخ است. در کنار این دیدگاه ها، اندکی از مفسران در این باره به حذف مضاف قائل اند و می گویند: خطاب خداوند به موکّلان جهنم است و خداوند می خواهد که از آنان اقرار بگیرد. این نوشتار پس از بیان مستندات و دلایل هر یک از این دیدگاه ها و بررسی آن ها، به این نتیجه دست یافته است که باید دیدگاه دوم را ترجیح داد و به کارکردهای نظریه اوّل هم پایبند بود زیرا آیه با ایراد این پرسش و پاسخ می خواهد به این امر اشاره کند که قهر و عذاب خداوند از اینکه همۀ مجرمان را احاطه کند، قاصر نیست و با حقیقی دانستن مفاد آیه هم می شود آنچه را که مدعیان تمثیلی بودن آیه در پی آن هستند، تأمین شود. از این رو تا زمانی که دلیلی متقن و قابل قبول برای روی گرداندن و انصراف از ظاهر آیه به دست نیاید، نباید از آن رویگردان بود.

برخى از مفسران چنین ادعا کرده‌اند که قرآن برای بازگویی معارف خود از زبان تمثیلی یا نمادین یا سمبلیک استفاده کرده و برخی از معارف بلند و معنوی را فراتر از محدوده الفاظ زبان عربی، توصیف کرده است.موافقان نظریه تفسیر تمثیلی از اموری هم‌چون فقدان حقیقت، نیازمندی به قرینه، اشاره آیات قرآن به ماورای خویش، چند معنایی بودن آیات قرآن و سازگاری با اصول و ضوابط قطعی عقل و شرع به عنوان مبانی این نظریه تفسیری نام برده‌اند و در مقام بیان مستندات به رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان‌ها و ادیان، ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت، تفهیم مطالب غامض از راه تمثیل، رفع تعارض بین علم و قرآن و برخوردارى قرآن از سطوح گوناگون بیان، استناد به روایات تمسک نموده‌اند.از سوی دیگر مخالفان نظریه به آیاتی که از فهم‌پذیر بودن زبان قرآن برای همگان و یا آیات توصیف‌کننده کلام الهی به صدق و حق سخن می‌گویند و به تأثیرپذیری طرفداران این نظریه از اندیشمندان غربی و ویژگی هدایتی دعوت أنبیاء استناد نموده و پذیرش این دیدگاه را مستلزم انتساب دروغ و فریبکاری به حق تعالی دانسته‌اند.