جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه توجه به حقوق حیوانات از جایگاه ویژه ­ای برخوردار است. یکی از فیلسوفان اخلاق معروفی که توجه وافری به حقوق حیوانات دارد، پیتر سینگر است. او دلایل متعددی بر نادرستی استفادة انسان از حیوان اقامه کرده است؛ از جمله استدلال­های «گونه­ پرستی» و «نادرستی وارد کردن درد و رنج بر حیوانات». او علاوه بر این دو استدلال، توجه خود را به رابطة استفادة بیش از حد از حیوانات و تخریب محیط زیست نیز معطوف داشته است. امروزه سهم قابل توجهی از تخریب محیط زیست متوجه دامداری‌های صنعتی است که با تولید گوشت موجب از بین رفتن منابع گیاهی، انتشار گازهای گلخانه‌ای و آسیب­زدن به طبیعت می‌­شوند. سینگر وضعیت پیش ­آمده را ناشی از نحوة رفتار انسان­ها با حیوانات دانسته و آن را مرتبط با آموزه‌های دینی دربارة انسان و حیوان می‌داند. او با غیراخلاقی دانستن گوشت­خواری و رد نظر دین در این باره برای حفظ محیط زیست گیاه­ خواری را پیشنهاد می‌کند. در این مقاله ضمن بررسی و نقد این استدلال، مشخص می­شود که مهمترین عامل تخریب محیط زیست افراط و استفادة نامطلوب انسان از حیوان است. مشکل محیط زیست با اصلاح نوع نگرش انسان به محیط زیست و نحوة ساماندهی استفادة او از طبیعت قابل حل است که دین نیز آن را مورد تأکید قرار داده است. اگر استفادة انسان از مجموعة محیط زیست که حیوان نیز جزئی از آن است، به­صورت هدفمند و مسئولانه انجام بگیرد، نه تنها موجب تخریب محیط زیست نخواهد شد، بلکه مایة حفظ بهتر آن و در نتیجه مراعات حقوق حیوان نیز خواهد شد. لزوم تأکید بر اصلاح ساختار به جای منع مصرف، توجه به آسیب‌های گیاه­خواری و لزوم فهم درست از نظر دین به­خصوص اسلام از جمله نقدهایی است که می‌توان به سینگر وارد کرد.

یکی از مهم‌ترین دلایل پیتر سینگر، از مدافعان حق حیات حیوانات، گونه‌پرستانه بودن بسیاری از رفتارهای انسان با حیوانات است. او حیوان را دارای حق توجه برابر با انسان می‌داند و توجه ویژۀ انسان به افراد نوع خود را «گونه‌پرستی» می‌نامد و هرگونه استفاده از حیوان را استفادۀ ابزاری و نادرست می‌شمرد. از نظر او گونه‌پرستی به‌مثابۀ نژادپرستی‌است و همان‌گونه که نژادپرستی به‌لحاظ اخلاقی نادرست است، گونه‌پرستی نیز نادرست و غیر اخلاقی است. در این مقاله، ضمن بررسی و نقد این استدلال سینگر، مشخص می‌شود که آنچه محکوم است، ترجیح بدون دلیل یک نوع بر نوع دیگر است که در مقایسۀ انسان با حیوان، به دلیل وجود برتری‌های خاص نوع انسان منتفی‌است و با توجه به جایگاه خاص انسان در هستی، تفاوت رفتار در مواجهه با انسان و حیوان، متفاوت با نژادپرستی بوده و در نتیجه، استفادۀ هدفمند و مسئولانۀ انسان از حیوان مجاز است و برتری انسان نه‌تنها تجویز نگاه برتری‌جویانۀ او به حیوان نیست، بلکه باید موجب رعایت بیشتر حقوق حیوان شود. بدون ادعا بودنِ منطق ضد گونه‌پرستی، بی‌توجهی به تفاوت شأن و منزلت انسان و حیوان و توجه‌نکردن به جایگاه انسان در عالم هستی، از جمله نقدهایی‌است که می‌توان به سینگر وارد کرد.

سنت های الهی قوانینی هستند که هیچ گونه تغییر و تحولی در آنها راه ندارد و براساس اراده الهی و در ارتباط با اعمال اختیاری انسان جاری می شوند. شناخت سنت های الهی بسیار مهم است، به ویژه آن گروه از سنت هایی که در مورد انحرافات اخلاقی انسان جاری هستند، زیرا جریان این گروه از سنت ها در کیفیت زندگی انسان و رسیدن او به سعادت واقعی، تأثیر بسیار زیادی دارند. قرآن به عنوان کتاب خدا و راهنمای واقعی انسان، این سنت ها را بیان کرده، جریان آنها را به گونه ای می داند که یک سنت الهی، ممکن است چند سنت دیگر را به همراه داشته باشد. در این پژوهش با استفاده از آیات الهی، نگرشی نو به جریان سنت های الهی ناظر به انحرافات اخلاقی شده است، به صورتی که جریان آنها را در سه مرحله شروع، تداوم و سرانجام انحرافات اخلاقی دنبال می کند. این سنت ها در هر یک از مقاطع سه گانه، ممکن است در زندگی فردی و یا اجتماعی انسان جاری شوند و او می تواند با استفاده از شناخت سنت های هر مرحله، از جریان سنت-هایی که دارای آثار سوء هستند، جلوگیری کند. در هنگام شروع انحرافات اخلاقی، سنت هایی مانند امداد و هدایت الهی و در تداوم انحرافات اخلاقی سنت هایی مانند گرفتاری تنبیهی و استدراج جاری هستند. در مورد سرانجام انحرافات اخلاقی نیز سنت های الهی مانند مؤاخذه و جایگزینی جاری می شود. در این پژوهش از منابع تفسیری شیعه و سنی استفاده شده ولی تأکید بیشتر بر تفسیر المیزان است.

یکی از مهمترین دلایل مدافعان حق حیات حیوانات و لزوم تغییر رفتار نامناسب با آنان، «استعداد درک درد و رنج» در حیوانات است. پیتر سینگر از مدافعان اصلی این استدلال و با تاکید بر لزوم توجه برابر به حیوان با انسان، هرگونه استفاده از حیوان اعم از خوردن گوشت، پژوهش آزمایشگاهی، دامداری صنعتی را به چالش می‌کشد. او با انکار برتری انسان بر حیوان، تمام بهره‌وری‌ها از حیوان را به لحاظ اخلاقی نادرست دانسته و با نقد نگاه ادیان در این باره آن را زمینه‌ساز تضییع حقوق حیوانات معرفی می‌کند. در این مقاله ضمن بررسی و نقد این استدلال و با تاکید بر لزوم رعایت حریم حیوانات و مسوولیت انسان در قبال آنها بیان می‌گردد که با توجه به جایگاه ویژه انسان در عالم هستی و تفاوتهای وجودی او با حیوانات، استفاده هدفمند و مسوولانه او از حیوان از نظر اخلاقی مجاز است که نگاهی بر آموزه‌های ادیان نیز موید آن می‌باشد. توجه به رابطه درد و رنج با علم و آگاهی، میزان ارزش انسان، ملاک یکسان جنین و حیوان، تناقض در ادعا نیز از جمله نقدهایی است که می‌توان به سینگر وارد کرد.

تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق از همان ابتدای نزاع‌های کلامی میان متکلمان دیده می‌شود. شاید بتوان گفت نخستین بحث جدی در این زمینه، نزاع مشهور میان اشاعره و معتزله دربارۀ حسن و قبح افعال است. اشاعره حسن و قبح را وابسته و مستند به خدا می‌دانستند و معتزله و امامیه مستقل از خدا. در آثار عالمان اخلاق اسلامی نیز تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق مشاهده می‌شود و معمولاً در آغاز برخی از کتاب‌های اخلاقی، تقریری از اخلاق فضیلت ارسطو ارائه شده است. در قرن اخیر، تفکر عقلانی دربارۀ اخلاق در غرب، رشد و شکوفایی چشمگیری داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که عنوان مستقلی به آن اختصاص داده شده و به نام فلسفۀ اخلاق مشهور شده است. با توجه به گذشت صد سال از تأسیس حوزۀ علمیۀ قم، حال این پرسش مطرح است که در سدۀ اخیر، تفکر عقلانی و به عبارتی فلسفۀ اخلاق در حوزۀ علمیه چگونه بوده و چه فرازوفرودی را پشت سر گذاشته و چه آینده‌ای در انتظار آن است. شاید بتوان برای تحلیل چنین امر مهمی، دو برش تاریخی قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن را در نظر گرفت و بی‌شک میان این دو دوره تفاوتی جدی در این زمینه وجود دارد. در این مقاله سعی می‌شود وضعیت فلسفۀ اخلاق در سدۀ اخیر در حوزۀ علمیه تحلیل و بررسی شود. حاصل آنکه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفۀ اخلاق رواج چندانی نداشته است و اولین کسی که در این زمینه ورود کرده است شهید مطهری است، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فلسفۀ اخلاق در قلمروهای گوناگون فرااخلاق، اخلاق هنجاری نظری و اخلاق کاربردی رشد نسبتاً خوبی داشته است.

از دیرباز بشر در آرزوی بهسازی ترکیب ژنتیکی نسل خود و پاک‌سازی آن از برخی معلولیت‌ها و نقص‌ها بوده و همواره در عصرهای مختلف این دغدغه به سبک‌های مختلف پیگیری شده است. وجود سیاست‌های اقتدارگرا و نژادپرستانه و روش‌های تبعیض‌آمیز در اصلاح نژاد قدیم، حکم به غیراخلاقی‌بودن آن را آسان می‌نمود،‌ اما قضاوت درباره اصلاح نژاد لیبرال و جدید قدری دشوار است. زیرا گروهی با استناد به زمینه‌های علمی و بسترهای اجتماعی ناشی از پیشرفت‌های علم ژنتیک و ارزش‌های جوامع لیبرالی حکم به اخلاقی‌شدن آن می‌کنند و در مقابل گروه دیگر با وجود این زمینه‌ها، چالش‌های اخلاقی مربوط را همچنان باقی می‌دانند. یکی از این چالش‌های مهم، نقض اصل عدالت، البته به ‌گونه‌ای متفاوت با گذشته، است. بی‌عدالتی در اصلاح نژاد قدیم به سبب تحمیل برنامه اصلاح نژاد به ‌صورت تبعیض‌آمیز بر طبقه خاصی بود و نمود بی‌عدالتی در شیوه جدید اصلاح نژاد این است که مزایایش در صورت تجویز در دسترس اقشار خاصی قرار می‌گیرد و امکان بهره‌برداری همگانی از آن نیست. تجویز بی‌قید و شرط اصلاح نژاد بدون بررسی برخی ملاحظات اخلاقی، پیامدها و چالش‌های اخلاقی دیگری را نیز به دنبال خواهد داشت. چالش‌های اخلاقی متنوعی همچنان در برنامه اصلاح نژاد لیبرال و جدید با محوریت اصل عدالت وجود دارد. نوشتار حاضر در پی شناسایی، بررسی و تحلیل اخلاقی آنها است.

ازدواج، نهادی ماندگار و پویاست که نقشی قابل‌توجه و انکارناپذیر در توسعه و تکامل جوامع بشری داشته است. تاریخ، بیانگر الگوهایی بسیار متنوع از ازدواج در ادوار مختلف است. بحث‌های تاریخی و تحولات ازدواج، زمینه‌ساز تفاوت رویکردهای فیلسوفان اخلاق به مسئلۀ ازدواج می‌باشد. در دوران معاصر برخی فیلسوفان در مخالفت با اخلاقی بودن ازدواج، استدلال‌های مختلفی اقامه کرده‌اند. دن مولر ازدواج را مشروط به عشق می‌داند و معتقد است اینکه زوجین قول می‌دهند که به یکدیگر عشق بورزند، تعهد و قول دادن به چیزی خارج از ارادۀ انسان است. او پس از تبیین شیوه‌های مختلف پیمان ازدواج، استدلال می‌کند که هیچ یک از پیمان‌های ازدواج ماندگار نیستند و اغلب آنها شکست خورده و به طلاق ختم می‌شوند، در نتیجه، ازدواج عملی غیراخلاقی و نادرست است. در این مقاله، استدلال مولر به روش تحلیل عقلی نقد و بررسی می‌شود. اشکالات متعددی به استدلال مولر وارد است از جمله؛ ارادی و اختیاری بودن زمینه‌های بروز احساسات، نادیده گرفتن ارزش روزهای خوش زندگی افراد متأهل، ضروری نبودن عشق برای ازدواج در ادوار مختلف و بومی بودن استدلال. همچنین نویسندگان تعریفی از عشق بر اساس فضائل اخلاقی ارائه می‌کنند که بر اساس آن، عشق در واقع عشق به فضایل و خوبی‌ها است و زمانی از بین می‌رود که معشوق، خوبی‌ها و فضایل خود را از دست بدهد. در نتیجه، استمرار عشق منوط به آن است که زوجین، خوبی‌ها و کمالات خود را تقویت کنند. بنابراین شرط ازدواج، رشد فضایل اخلاقی و تکریم متقابل زوجین است.

جمعیت جهان به‌صورت چشمگیر و روزافزونی در حال افزایش است و مردم با مشکلات و معضلات مهمی چون گرسنگی و سوءتغذیۀ شدید روبرو هستند. به ادعای برخی، تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی می‌تواند راه‌حل مناسبی برای تأمین غذای سالم و کافی و در نتیجه، حل گرسنگی جهانی باشد. تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ‌ ژنتیکی با مخالفت‌های بسیاری نیز روبرو شده است. گروهی از مخالفان، با ارائۀ دلایل الهیاتی، تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی را به‌خودی‌خود و بدون در نظر گرفتن پیامدهای آن، غیراخلاقی و ناپسند می‌دانند. این مقاله در صدد بررسی و نقد مهم‌ترین دلایل الهیاتی مخالفت با تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی مانند بازی در نقش خدا، عبور از مرزهای گونه، نقض ارزش ذاتی گیاهان و حیوانات و تغییر در خلقت است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که این دلایل از اتقان کافی برخوردار نیستند و نمی‌توانند غیراخلاقی­بودن تولید غذاهای اصلاح‌شدۀ ژنتیکی را اثبات کنند، البته لازمۀ این مطلب، اخلاقی­بودن چنین کاری نیست.

معيار و ملاک ارزش اخلاقي، يکي از مهم‌ترين مباحث در فلسفه اخلاق است. سه نظرية معروف در اين زمينه مطرح شده است: «غايت‌گرايي اخلاقي»، «وظيفه‌گرايي اخلاقي» و «اخلاق فضيلت». در ميان متفکران مسلمان، در تبيين نظرية اخلاقي سازگار با قرآن اختلاف است. برخي نظرية اخلاقي سازگار با قرآن را «غايت‌گرايانه» مي‌دانند، اگر‌چه در نوع غايت‌گرايي نيز اختلاف است. برخي نظريه اخلاقي قرآن را «خودگرايانه»، برخي «سودگرايانه» و برخي نيز به‌طور مطلق «غايت‌گرايانه» تقرير کرده‌اند، بدون اينكه نوع آن را مشخص كنند؛ ازجمله سيدعلي‌اکبر حسيني رامندي که نظرية اخلاقي قرآن را غايت‌گرايانه مي‌داند و با توجه به تأکيدهاي قرآن بر نتايج فعل اخلاقي در قالب واژگاني مانند «سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويق و انذار» اخلاق قرآني را ـ في‌الجمله ـ سازگار با نظريه‌هاي غايت‌گرا دانسته و آن را با انسان‌شناسي قرآني و شيوه تربيت اخلاقي قرآن سازگار مي‌داند. در اين مقاله، اين ديدگاه در بوته نقد قرار گرفته، نشان داده مي‌شود که آيات مورد استناد در مقام بيان معيار ارزش اخلاقي نيستند و نمي‌توان غايت‌گرايي اخلاقي را از آنها استنباط کرد، بلکه در مقام تشويق و ترغيب مؤمنان به پايبندي و رعايت ارزش‌هاي اخلاقي هستند.

در تقسیم‌بندی موجودات هر چه موجود موردبررسی، از آثار ناشناخته‌تری برخوردار باشد، امکان قرار دادن آن در تقسیم‌بندی‌های معمول، ضعیف‌تر می‌گردد. ماهیت علم و چگونگی فرایند ادراک به لحاظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد علم، از دیرباز موردتوجه فیلسوفان بوده است. با توجه به آثار، شخصی و دور از دسترسِ ابزار حسی و آزمایشگاهی بودن علم، فیلسوفان آن را در دسته‌بندی موجودات فوق مادی یا مجرد قرار داده‌اند. به‌تبع این تقسیم‌بندی، فرایند ادراک در قالبی خاص و متفاوت، نسبت به سایر فرایندها تبیین شده است. رتبه وجودی در نظر گرفته‌شده برای علم، مانع می‌گردد تا فیلسوف از میان علت‌های شناخته‌شده مادی و محسوس، فردی را به‌عنوان علت آن معرفی کند. درنتیجه پس از پذیرش تجرد علم، عقل فعال یا موجودی مجرد، با رتبه وجودی بالاتر نسبت به نفس، به‌عنوان علت ایجادکننده علم معرفی‌شده است. هر یک از سه مکتب فلسفه اسلامی با اندکی تفاوت نحوه ارتباط این موجود با نفس را توضیح داده‌اند. نظریات اتخاذشده در خصوص ماهیت علم و چگونگی فرایند یادگیری، متأثر از پذیرش برخی مبانی موجود در نظام فلسفی است. مبانی پذیرفته‌شده در هر علمی به دو صورت در نظریات مطرح در آن علم تأثیرگذار هستند. برخی به‌صورت مستقیم به‌عنوان ارکان استدلال مورداستفاده قرارگرفته و موجب اثبات مبانی دیگر می‌گردند. در مقابل پذیرش برخی مبنای، محدودیت‌هایی در نظریه‌پردازی‌های دیگر ایجاد می‌کند. در این تحقیق مبانی محدودکننده نظریات فیلسوف در خصوص تجرد علم و چگونگی فرایند یادگیری، در سه مکتب فلسفه اسلامی موردبررسی و نقد قرارگرفته است.