جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫مفید صاحب مکتبی غنی و کامل در تفسیر بوده و تقریباً تمامی روش‌های مرسوم در تفسیر مورد استفاده وی قرارگرفته است. به جرأت می‌توان او را پیرو مکتب تفسیر اجتهادی و عقل‌گرایی دانست که با تمسک به آیات محکم قرآن کریم و روایات صحیح منقول از معصومین و علوم مرسوم در آن روزگار، تفسیری کامل و همه‌جانبه از قرآن ارائه داده و با استفاده بجا و عالمانه از منابع مورد قبول خود، روشی نو را در تفسیر پایه‌گذاری نموده است. شخصیت بارز کلامی او باعث نشده است که از منبع عقل افسار گسیخته بهره برد بلکه او شرع را راهنمای عقل در روش اندیشیدن و استنتاج درست می‌داند از این رو تفسیر به‌رأی در دیدگاه او جایی نداشته و استفاده از آن موجب بی‌اعتباری قول مفسر می‌گردد. اما منابع شرعی نیز بدون نقد و بررسی سند و محتوا و سنجش با قطعیات قرآنی، روایی و حتی عقلی مورد استدلال او نیست. او را می‌توان مؤسس کامل‌ترین و بی‌نقص‌ترین و بهترین روش تفسیری در میان مسلمانان دانست. از جمله مبانی او در تفسیر می توان به پذیرش وحیانیت قرآن، نزول تدریجی، اعجاز صرفه قرآن، عدم وقوع زیاده و نقصانی در آیات قرآن، حجیت ظاهر و باطن آن، امکان عام تفسیر برای غیر معصوم، نسخ حکمی و بقای قرائت و وجود آیات و سور مکی و مدنی در قرآن اشاره نمود. مرزبندی امروزی در تعیین قلمرو تفسیر در آرای او قابل ردیابی نبوده ولی می‌توان حدس زد تاویل و جری و تطبیق نیز در محدوده فعالیت تفسیری وی قرارداشته‌ و مرزبندی مشخص امروزی را مانند معاصرین خود رعایت نمی‌کرده است. کلید واژه: نظریه تفسیری، شیخ مفید، مبانی تفسیری، منابع تفسیری، روش تفسیری، گرایش تفسیری، قلمرو تفسیر

در کنار تلاش‌های ستودنی پژوهشگرانی که نقش قرآن را در آثار شیخ مفید، برجسته نموده‌اند، هنوز مشی تفسیری او، آن‌گونه که شایستۀ این شخصیت بزرگ است، معرّفی نشده است. او عقل‌مدارانه و با تکیه بر معارف ناب اهل بیت:، روایات تفسیری را در تبیین قرآن به‌کار بست و در هر جا که نیاز بود، به تحلیل و نقد آنها پرداخت. طبیعی است که این الگوی تفسیری نظام‌مند، بدون داشتن مبانی درست و پایبندی به آن در فرآیند تفسیر، امکان‌پذیر نبوده است. در این مقاله، برخی از مهم‌ترین این مبانی مورد بررسی قرار گرفته است.

مجموع داده های این مقاله عبارتنداز: به نظر شیخ مفید نزول قرآن تدریجی است و اعتقاد به نزول دفعی قرآن در شب قدر بعید و مخالف ظاهر قرآن، اخبار متواتر و اجماع علماست.او مدافع «نظریه صرفه» در وجوه اعجاز قرآن است. به نظر طرفداران این نظریه وجه اعجاز قرآن در این است که خداوند مردم را از آوردن مثل قرآن بازداشته و از این‌کار آنان جلوگیری می‌کند. و اگر چنین نبود، دیگران نیز بر آوردن شبیه قرآن قادربودند. بنابر کتاب اوائل المقالات، شیخ مفید نیز این نظریه را پذیرفته و از آن دفاع‌کرده‌است.اما در باب تحریف قرآن، هرچند شیخ مفید نظم و نسق قرآن مشهور در میان مسلمانان را اندکی با آنچه در واقع بوده‌است متفاوت می‌داند ولی معتقد است که زیاده و نقصانی در آیات قرآن رخ‌نداده و همه‌ی آنچه در قرآن مشهور وجود دارد کلام خدا و وحی الهی بوده و معتبر است. مرحوم شیخ، امکان عام تفسیر برای غیر معصوم را پذیرفته و در عمل بدان ملتزم بوده‌است و روش تفسیر روایی محض را اجرا نمی‌نموده است. البته جایگاه هر یک از منابع تفسیری در دیدگاه او تعریف‌شده و دارای چارچوب بوده که ان ‌شاء الله به هر یک در جایگاه خود اشاره خواهد رفت.در نگاه او اکثر آیات قرآن کریم حقیقت و در مواردی نیز مجازند. لذا او نیز مانند بقیه علمای امامیه هم ظاهر قرآن را حجت دانسته و هم باطن آن را.مفید روایاتی را مستند خود می‌داند که مفید علم به صدق راوی بوده و با قطعیات عقلی و شرعی مخالفتی نداشته‌باشند. شیخ مفید مبانی مفسرین در مکی و مدنی را پذیرفته و طبق آن استدلال می‌نموده‌است.خلاصه آرای شیخ درباره نسخ از این قرار است که: • او اصل وجود نسخ در قرآن را پذیرفته است. • از انواع نسخ، نسخ حکمی و بقای قرائت را پذیرفته و نسخ قرائت را از اساس رد می‌نماید. • نسخ سایر ادیان و احکام آسمانی بوسیله دین اسلام و سایر کتب آسمانی بوسیله قرآن را از انواع نسخ می‌داند. • او نسخ قرآن به‌وسیله غیر قرآن را به سبب مخالف خود قرآن با آن، رد می کند، هرچند که عقلاً مانعی در آن نمی‌بیند. اما روش او در تفسیر قرآن:1-