جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فصل اول این رساله معناشناسی وحی عنوان دارد و از آن جا که ریشة بحث در معنای وحی درکتاب و سنت است، کاربردهای مختلف آن در لغت و قرآن کریم و روایات بررسی شده و معنای دقیق وحی انبیا مشخص گردیده است. آن گاه اقسام آن با استفاده از ایات قرآن تبیین و سپس تفاوت وحی انبیا با الهامات و علوم ائمه(ع) به طور دقیق روشن شده است. در بخش بعدی، براساس بحث هایی که در نیمة او ل مطرح شده بود، به یک شبهه و پاسخ آن پرداخته می شود؛شبهه ای که فلسفة ختم نبو ت را عدم نیاز بشر به سفرای الاهی دانسته و از این رو، اعتقاد شیعه به اائمه اطهار(ع) را به عنوان جانشینان یامبر(ص) زیر سؤال برده است. در پاسخ، گفته می شود که ختم نبو ت یعنی ختم وحی؛ نه ختم نیاز به سفیران الاهی. در فصل دوم - که آن را وجودشناسی وحی نامیده ایم - به نظری اتی در باب حقیقت وحی پرداخته ایم که با وحی ای که کتاب و سنت معر فی می کنند منافات دارد. ابتدا وحی از نظر فلاسفه اسلامی مطرح و در ضمن آن به وحی از نظر رفا نیز اشاراتی آمده و هر دو نظری ه نقد شده است. پس از آن به نظریه ای که وحی را نوعی تجربةدینی می داند توج ه می شود و ابتدا به عنوان مقد مه، با اشاره ای به موضوع وحی در مسیحیت،تفاوت های آن با وحی اسلامی جست وجو می گردد. آن گاه بحث های مهمی که معمولا در تجربةدینی مطرح است مورد توج ه قرار می گیرد؛ از قبیل: تعریف تجربة دینی و چیست آن، عینی ت وواقع نمایی تجربة دینی و... در انتها و در قالب نتیجه گیری از این مباحث، نظریه ای که وحی راتجربة دینی می داند مورد بررسی و نقد قرار می گیرد. سپس سه نظریة مختصر دیگر نقد می شود:‎1. نظری ة وحی نفسی که وحی را حامل تخی لات و توه مات پیامبر(ص) می داند. ‎2. نظریه ای که وحی را حاصل تراوشات ضمیر ناخودآگاه انبیا دانسته است. ‎3. نظریه ای که در آن، وحی نوعی نبوغ انگاشته می شود

طبق سنّت الهی و قانون کلّی آفرینش، همه موجودات برای رسیدن به هدف آفرینش و کمال مطلوب، نیازمند ‌هدایت هستند و هدایت که تجلّی ربوبیّت و رحمت واسعه‌ی الهی است به واسطه ائمّه طاهرین‌ به جمیع ‌مخلوقات می‌رسد.‌ با توجّه به ضرورت هدایت انسان و همچنین اهمیّت و جایگاه زیارت جامعه کبیره در معارف شیعی، یکی از ‌منابع معتبری که می‌توان از آن فرآیند هدایت انسان را استخراج نمود، این زیارت‌ می‌باشد.‌ این پژوهش با تکیه بر مبانی زیارت جامعه کبیره به بررسی نقش امام و انسان در فرآیند هدایت انسان پرداخته و ‌در سه فصل تنظیم شده است که فصل اوّل آن کلیّات و مفاهیم، فصل دوّم، کیفیّت هدایت انسان با تأکید بر جایگاه ‌امام در زیارت جامعـه کبیـره و فصل سوم، راه‌های تحصیل هدایت توسط انسان می‌باشد که به عنوان یک پژوهش ‌توصیفی‌ ـ تحلیلی به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است.‌ نتایج این پژوهش بیانگر آن است که ائمّه معصومین‌ به واسطه‌‌ی صفاتی همچون خلقت نوری، ولایت، ‌وساطت فیض و هدایتگری که توسط زیارت جامعه کبیره به رسمیت شناخته شده‌اند، در گستره تکوین و تشریع، ‌متکفّل هدایت عامّه‌ی همه مخلوقات و هدایت خاصّه‌ی موجودات مختار و انسان‌ها هستند.‌ در هدایت عامّه، همه‌ی مخلوقات به صورت تکوینی به سبب وجود امام از نعمت حدوث و دوام عالم و اعطای ‌ابزار و نعمات وتدبیر امور و... بهره‌مند می‌گردند. ‌ در هدایت خاصّه تشریعی، ائمّه معصومین، با اعلان دعوت خداوند، تبیین فرائض، اقامه حدود، نشر و ‌جاری ساختن معارف الهی، انسان‌ها و سایر مکلّفان را به سوی سعادت، ارائه طریق و هدایت می‌نمایند.‌ همچنین در هدایت خاصّه پاداشی که ویژه‌ی مکلّفان مومنی است که با حُسن اختیار خود مسیر حق را ‌برگزیده‌اند، اهل‌بیت‌ با دستگیری و تصرّف درقلوب، آنان را هدایت و ایصال الی المطلوب می‌نمایند.‌ اعطای هدایت عامّه به ایمان و اعمال مخلوقات وابسته نمی‌باشد لکن تحصیل هدایت خاصّه در حوزه اختیار ‌انسان می‌باشد، لذا خود انسان نیز دربهره‌مندی از هدایت امام نقش مؤثری دارد و اگر بخواهد مشمول هدایت خاصّه ‌گردد باید با تولّی و تبرّی ائمّه هدی‌ در سه حوزه قلبی، لسانی و عملی، این هدایت را از امام تحصیل نماید.

أمر بین الأمرین اصطلاحی کلامی در مسئله جبر و اختیار انسان است و در مقابل دو نظریه جبر و تفویض قرار دارد. این اصطلاح نخستین بار از سوی ائمه معصومین ^ در پاسخ به مجبور یا مختار بودن انسان مطرح شده است و اشاره به آن دارد که انسان در أفعال خود نه مجبور است و نه اختیار مطلق دارد؛ بلکه چیزی میان این دو است. در تفسیر این نظریه بحث و گفتگو بسیار بوده و هست؛ فیلسوفان و متکلمان امامیه که از طرفداران این دیدگاه می‌باشند هر کدام به نحوی آن را تفسیر کرده‌اند. از نظر برخی متکلمان آنچه حکما در تبیین نظریه أمر بین الأمرین گفته‌اند به جبر منتهی می‌شود. از جمله‌ی این متکلمان ملا محمد طاهر قمی یکی از علمای امامیه در قرن یازدهم هجری می‌باشد. وی در آثار خود ضمن نقد دیدگاه جبر و تفویض و إثبات أمر بین الأمرین، دیدگاه حکما در این زمینه را مردود می‌داند. یکی از تألیفات این عالم برجسته که به صورت نسخه خطی موجود است، رساله «بهجه الدارین فی الأمر بین الأمرین» می‌باشد.پژوهش حاضر، ضمن بیان دیدگاه ملا محمد طاهر قمی در مسئله جبر و اختیار و تفسیر وی از نظریه أمر بین الأمرین، به تصحیح و تحقیق کتاب بهجه الدارین وی می‌پردازد. برای این منظور علاوه بر استفاده از آثار خطی و چاپی که از وی در دسترس بود، جهت تبیین برخی مطالب به آثار سایر اندیشمندان نیز مراجعه شده است.نتایج این پژوهش گویای این است که ملا محمد طاهر قمی همچون سایر علمای امامیه دیدگاه جبر را باطل می‌داند؛ چرا که لازمه آن بیهوده بودن ثواب و عقاب و وعده و وعید می‌باشد. همچنین او با استناد به روایات متعدد تفویض را نیز رد می‌کند و لازمه آن را معزول ساختن خداوند از سلطنتش می‌داند و به پیروی از ائمه معصومین ^ نظریه أمر بین الأمرین را حق می‌داند و بیان می‌کند منظور از این دیدگاه این است که طاعت و معصیت با اختیار خود انسان و به توفیق یا خذلان الهی و مشیت و اراده او از انسان صادر می‌شود و با تعلق این امور صدور فعل از او وجوب عقلی پیدا نمی‌کند؛ بلکه طبق عادت واجب می‌شود و صدور فعل اولویت پیدا می‌کند.این در حالی است که حکما بر این باورند که شیء ممکن تا به حد ضرورت و وجوب نرسد به وجود نمی‌آید و فعل انسان هم از جمله ممکنات است و تا به حد وجوب نرسد از او صادر نمی‌شود؛ اما محمد طاهر این عقیده حکما را عین جبر می‌داند و به شدت با مبانی این دیدگاه مخالفت می‌کند؛ چرا که حکما به دو دلیل قائل به ایجاب هستند و قول اولویت را باطل می‌دانند: محال بودن ترجیح بلا مرجّح و محال بودن تخلّف معلول از علّت تامّه؛ اما مولف ما، آنها را جایز می‌داند و معتقد است اگرچه این دو امکان عادی ندارند و عادتاً اتفاق نمی‌افتند؛ ولی امکان عقلی دارند.

نگارندگان، نقد ملامحمد طاهر قمی (متوفی 1098 قمری) از تبیین حکما در مسئله اختیار را بر اساس آثار او، به ویژه کتاب چاپ نشدة ""بهجة الدارین فی الأمر بین الأمرین"" توضیح داده اند. در این گفتار، چند قاعدة فلسفی، از جمله قاعدة ""الشیء ما لم یجب لم یوجد""، شبهة ترجیح بلا مرجّح و شبهة تخلف معلول از علّت تامّه تبیین فلسفی شده و نقد آن در پی، آمده است.

شیخ صدوق بر پایه‌ی نصوص دینی، الهیّاتی سلبی را مبتنی بر خروج از حدین طرح ریزی نمود. وی با ارائه‌ی ملاکی در جهت کسب معرفت صحیح از سقیم در شناخت خداوند، بر نفی تعطیل و تشبیه اصرار ورزید و نقش حجج الهی را در برون‌رفت از دو حد یاد شده مورد کاوش قرار داد. او در نظام توحیدی خود از معرفتِ بی‌واسطه‌ (معرفه الله بالله) و معرفتِ بالأیه سخن به میان آورد و بحثِ مبسوطی را در باب معرفتِ وهبیِ پیشین ارائه نمود. هموپس از بیان استدلالات عقلی بر نفی تشبیه میان خالق و مخلوق و بیان تفاوت‌های دیدگاه کلامیِ خود با الهیّات تنزیهیِ مبتنی بر سنخیت حکمای اسلامی، به تنزیه حق از احاطه عقول و اوهام، تنزیه از وصف پذیری، و تنزیه از صفات امکانی پرداخت و با ذکر دلایل عقلیِ مأثور و ارائه شواهد متعدد روایی، به تنزیه حق از کیفیت، ترکیب، زیادت و نقصان، حد و تناهی، صیرورت، اینیت و مکان، قرب و بعد، زمان و حرکت و سکون و انتقال، رویت، جسمانیت و اعضا و جوارح و ادوات همت گماشت. شیخ صدوق هم‌چنین در مبحثِ توحید با نفی توحیدِ عددی و توحیدِ نوعی و انکارِ توحیدِ صفاتیِ مصطلح در نزد متکلمانِ مکتب اعتزال، و تأکید بر غیریت صفت و موصوف و خلقت اسماء و صفات تفاوت-های عمیق الهیّات نص‌گرایانه خود را با سایر نظام‌های توحیدی آن دوران به خوبی آشکار ساخت.ابن تیمیه حرانی نیز به عنوان یک متکلمِ نقل‌گرایِ عامه، به احیای تفکر اسلافِ اهل حدیث موفق شد و مبتنی بر نصوص رواییِ عامه، الهیّاتی را مبتنی بر نفی تعطیل و تشبیه تدوین نمود. وی با جریان تعطیل‌گرایانه جهمیه و اعتزالیه به شدت به مخالفت برخاست و با طرحِ معنای خاصی از نفی تشبیه، خود را از هواخواهان تنزیه حق قلمداد نمود. ابن تیمیه با نفیِ توقیفی بودن اسماء و صفات، راه را جهتِ نفوذ مباحثِ غیر مأثور به حوزه‌ی خداشناسی مفتوح نگاه داشت. پژوهش حاضر پس از بیان دیدگاه‌های کلامی ابن تیمیه در باب معرفت حق و نفی تعطیل و تشبیه، بهچهار مسئله‌ی حد و تناهی، جسمانیت، رویت خداوند و ترکیب از نگاه او پرداخته است. تطبیقِ آرای کلامی این دو متکلمِ نص‌گرا، می‌تواند تفاوت‌های شگرفِ دو نظامِ الهیّاتیِ مأثورِ امامیه و وهابیه را به خوبی به نمایش بگذارد.

معناشناسی صفات الهی، به عنوان یکی از محوری ترین مباحث معرفت شناسی، از این سخن می گوید که آیا همان معنایی که از صفات مخلوقات به دست می آید را، می توان به ذات اقدس اله نیز منتسب نمود یا اینکه هیچ گونه مشابهتی میان معنای صفات الهی و صفات انسانی وجود ندارد؟ برای فهم دقیق این مطلب به بررسی آرای علامه طباطبایی و آیت الله ملکی میدانجی پرداختده شده است. از آن جا که علامه طباطبایی به عنوان یک متفکر و متکلم و طلایه دار مکتب نو صددرایی هسدتند و آیت الله ملکی میانجی نیز بعنوان یکی از اندیشمندان مکتب تفکیک می باشند، بررسی و بحث پیرامون آرای این دو بزرگوار می تواند فهم بهتری از آیات و روایات پیرامون صفات الهی و شناخت آن، به جامعه علمدی عطدا می کند. دیدگاه کلامی علامه طباطبایی پیرامون معناشناسی صفات الهی، بر اساس مبانی حکمدت متعالیده د بدا بوده و امکان »اشتراک معنوی و تشکیک وجودی« تکیه بر اصول اصالت وجود و تشکیک وجودد مبتنی بر نظریه شناخت صفات الهی را از جانب عقل و به صورت ایجابی امکان پذیر می داند. آیت الله ملکدی میدانجی ضدمن تأکید بر اصول مکتب تفکیک، شناخت خداوند را منحصر در معرفت فطری دانسته و ضمن تأکید بر عدم کارآیی معتقد گشته »اشتراک لفظی« عقل در این خصوص به اند. بررسی تطبیقی دیدگاه این دو شخصیت موضوع ایدن پایان نامه می باشد. حیطه بررسی آن نیز محدود به کتب این دو بزرگوار است. از نظر اساتید و همفکران ایشان در صورت لزوم برای تبیین بیشتر بهره برده شده است. در این پایان نامه ابتدا به مبادی تصوری و تصدیقی موضوع پرداخته شده و ضمن بیدان نظدرات مشدهور پیرامون معناشناسی صفات الهی، بر معیار اصلی فهم صفات الهی، از منظدر روایدات رخدروز از دو حدد تشدبیه و تعطیل)به صورت خاص توجه شده است. سپس به آرای علامه طباطبایی در خصوص معنا شناسی صفات الهی، پرداخته شده و ضمن بیان نظر ، به اعتقاد ایشان بر کارآیی عقل و امکان تحلیدل آن در قالدب فهدم »اشتراک معنوی«شاخص ایشان مبتنی بر ایجابی از صفات، بر نفی الهیات سلبی تأکید شده است. پس از آن، آرای آیت الله ملکی میدانجی ، مبتندی بدر صفات و نفی فهم عقلانی از صفات و رد الهیات سلبی و فهم ایجابی از آن، »اشتراک لفظی« تبیین شده اسدت. از مقایسه میان آرای این دو شخصیت، تأکید بر نفی الهیات سلبی و بیان ایجابی از صفات الهدی، ضدمن صدحه گذاشتن بر تفاوت دیدگاه آنان در خصوص اشتراک معنوی و لفظی، بدست می آید.

خردورزی، تکیه بر عقل و تاکید بر نقش و جایگاه آن، موضوعی است که در قرآن کریم و روایات اسلامی اهمیت فراوانی دارد. از طرف دیگر در تاریخ تفکر اسلامی، دیدگاه های متفاوتی درباره عقل و محدوده حجیت آن، از سوی اندیشمندان ارائه گردیده که اختلافات فراوانی با یکدیگر داشته و بعضاً در تقابل با هم قرار می‌گیرند. هدف ما در این پژوهش، بررسی دیدگاه‌های دو اندیشمند جهان اسلام، آیت الله جوادی آملی و آیت الله ملکی میانجی، به عنوان نماینده دو مکتب فکری نوصدرایی و تفکیک، در باب چیستی عقل و نقش آن در خداشناسی است. با توجه به دستاورد‌های این پژوهش روشن گردید که آیت الله ملکی میانجی و آیت الله جوادی آملی در باب چیستی عقل و حجیت آن، اختلاف نظر اساسی با یکدیگر دارند که این اختلاف، به مبانی انسان‌شناختی و معرفت شناختی ایشان بازمی‌گردد. آیت الله جوادی آملی، نفس انسانی را موجودی مجرد می‌داند که عقل نیز یکی از قوای آن بوده و به نظری و عملی تقسیم می‌شود. به عقیده ایشان، شأن عقل نظری تعقل و استنباط بوده و انسان به مدد آن می‌تواند به معرفت حقیقی دست یابد و همین معنای عقل است که در کتاب و سنت نیز مورد تعظیم قرار گرفته است. در دیدگاه دیگر، آیت الله ملکی، نفس انسانی را موجودی ظلمانیدانسته که همه کمالات آن از قبیل علم، قدرت و ...، خارج از ذات اومی‌باشند. به عقیده ایشان، منظور از عقل حقیقی که در کتاب و سنت از اهمیت ویژه ای برخوردار است، عقل مصطلح فلسفی نمی باشد؛ بلکه حقیقتیاست نورانی، مجرد و خارج از ذات انسان که خداوند به تملیک خود، آن را بر ارواح انسانها افاضه می‌کند. این دو اندیشمند در باب نقش عقل در خداشناسی نیز اختلاف نظر اساسی و مبنایی با یکدیگر دارند. به عقیده آیت الله جوادی، انسان به کمک عقل برهانی می‌تواند به شناخت حقایق هستی بپردازد و از آنجا که واجب بالذات نیز در قلمرو هستی جای دارد، عقل اولا می‌تواند با استفاده از براهین منطقی، به اثبات وجود او پرداخته و ثانیا با اتکا به نظریه اشتراک معنوی، به معرفت من وجه از اوصاف وی دست یابد. در دیدگاه دیگر، آیت الله ملکی معتقد است که اثبات وجودخداوند، نیازمند اقامه برهان نیست زیرا انسان به تعریف خودِ خداوند، او را می‌شناسد.به عقیده ایشان، عقل انسان، راهی به شناخت پروردگار ندارد و براهینی که برایتبیین صفات کمالی الهی اقامه شده‌اند، مبتنی بر اتصاف خالق به کمالات مخلوقات بوده و منجر به تشبیه می‌شود، لذا به معرفت حقیقی منجر نمی‌گردد.با توجه به نتایج این پژوهش می‌توان گفت که دو اندیشمند در باب چیستی عقل و نقش آن در خداشناسی، اختلاف نظر اساسی با یکدیگر دارند. این اختلاف نظر، ریشه در مبانی انسان‌شناختی و معرفت شناختی آنها داشته و عمیق می‌باشد.

خداشناسی به عنوان اساسی‌ترین و پایه‌ای‌ترین موضوع در حوزه‌ی معارف دینی است به گونه‌ای که باقی امور بر آن استوار می‌شوند، از این‌رو، داشتن پایه‌ای مستحکم و استوار می‌تواند به استحکام و استواری دیگر حوزه‌های معارف دینی منجر شود. در این رساله نگارنده در نظر دارد تا به این موضوع مهم و مسائل مرتبط با آن مانند «منابع و راه‌های خداشناسی، صفات خداوند وامور مربوطه، رابطه ذات با صفاتو رابطه خداوند با مخلوقات» از دیدگاه استاد سیدان به عنوان یکی از معاصرین مکتب تفکیکبپردازد و در ضمن آن، از چارچوب فکری وی و نیز مبانی فکری که از آن متاثر بوده‌اند یعنی مکتب تفکیک، تصویری روشن و شفاف ارائه کند.آنچه که شاخصه‌ی چارچوب فکری ایشان و مکتب تفکیک می‌باشد، تاکید بر پیوند عقل و نقل با میزان دانستن نقل و با تاکید بر عقل است تا تعادل اینها، نتایجی هماهنگ و سازگار، با معارف دینی را به ارمغان آورد و این نگرش، منجر به جهت‌گیری این مکتب نسبت به برداشت‌ها و تاویل‌های به دور از ضوابط عقلی و نقلی، می‌شود. از این رو است که نسبت به معارف و آموزه‌های فلسفی و عرفانی، جهت‌گیریمی‌کند و مبانی، روش و نتایج آنها را بررسی کند و در صورت وجود تعارض با معارف وحیانی، آنها را نقد کند و در مقابل، پیشنهادهای خود را ارائه کند.تحقیق حاضر در قالب پنج فصل تهیه شده که در فصل اول به کلیات تحقیق اعم از ضرورت، فرضیات، اهداف، ساختار، پیشینه تحقیق، چارچوب نظری استاد سیدان و برخی از مکاتب و... پرداخته شده است. در فصل دوم راه‌های خداشناسی اعم از فطری و عقلی و ویژگی‌های مهم هر یک از آنها مورد بحث و توضیح قرار گرفته است. همچنین صفات الهی از جمله صفات ثبوتی و سلبی به تفصیل در فصل سوم این تحقیق آمده است. در چهارمین فصل این رساله نیز به رابطه ذات با صفات الهی پرداخته که در ابتدا به معرفی مکاتب مختلف از جمله معتزله، اشاعره و متکلمان شیعه وروش‌های کلامی و اصول اعتقادی و افراد شاخص آن مکاتب اشاره شده است. همچنین در این بخش،دیدگاه استاد سیدان در رابطه با مسئله رابطه ذات و صفات الهی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل آخر این تحقیق رابطه خالق و مخلوق مورد بررسی قرار گرفته شده و نظریه‌هایی از جمله نظریه‌ی بینونیت، نظریه سنخیت و نظریه عینیت خالق و مخلوق به تفصیل آورده شده است. در پایان نیز در قسمت بحث و نتیجه‌گیری آمده است هدف از این تحقیق طراحی چارچوبی است که عقل مقید به آن چارچوب گردد. این کار نوعی استاندارد کردن خروجی های عقلی بر پایه ضوابط نقلی می‌باشد. در اینجا نقل نقش یک متعادل کننده کفه ترازویی را دارد که در کفه دیگر آن نتایج عقلی قرار می‌گیرد. بدیهی است اینگونه توازن و تعادل بین عقل و نقل از انحرافات احتمالی جلوگیری می‌کند.کلید واژه ها: خداشناسی- سنخیت – عینیت – بینونت- مکتب تفکیک- سید جعفر سیدان

در اين مقاله ابتدا نظر مشهور شيعه مبنی بر اينکه ائمه (ع) از همه چيز خبر دارند مطرح شده و سپس به بحث از يکی از موارد خاص اين مساله يعنی علم ائمه (ع) به جزئيات شهادت شان پرداخته شده است. شش دليل عقلی و نقلی از کتاب «عصای موسی يا درمان بيماری غلو» نوشته نعمت اله صالحی نجف آبادی مبنی بر عدم علم آنها به جزئيات شهادت شان مطرح گرديده و تک تک اين دلائل جواب داده شده بعضی از اين دلائل شش گانه عبارتند از: 1ـ با دليل عقلی فقط می توان علم امام به مسائل دينی و سياسی را اثبات کرد نه بيشتر. 2ـ آيه 34 سوره لقمان علم هر موجودی غير از خدا را به زمان مرگش نفی کرده است. 3ـ از کلامی در نهج البلاغه نفی علم امام (ع) به زمان مرگش فهميده می شود. رد نقض اين دلايل با شواهد قطعی و معتبر آيات و روايات امکان پذير است.