جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع ابلیس و نقش آن در دستگاه آفرینش، از جمله موضوعات مهم دینی و قرآنی است که در متون عرفانی فارسی نیز انعکاس وسیع دارد. اما نکته مهم در این امر، تعارض به ظاهر آشکاری است که در این دو نگاه متفاوت به ابلیس به چشم می‌خورد؛ در حالی که در وحی تنزیلی- قرآنی از ابلیس به عنوان موجودی مطرود و رانده شده از رحمت خدا یاد می‌شود؛ در نگاه تأویلی- عرفانی وی مورد تقدیس برخی از بزرگان قرار می‌گیرد و به شدت از او و عملکردش دفاع می‌شود و حتی اسوه توحید نامیده می‌شود. مقاله حاضر به روش کتابخانه‌ای نگاشته شده است و با تبیین مبانی اندیشه تنزیلی- قرآنی و تأویلی- عرفانی درباره‌ ابلیس به فلسفه آفرینش ابلیس بر اساس این دو دیدگاه پرداخته است. پژوهش حاضر دلیل آفرینش ابلیس را از دیدگاه تنزیلی و قرآنی، مواردی چون خلقت ابلیس به منزله بازتاب صفات جلالیه‌ خداوند، لزوم وجود شر در عالم و عاملی برای تکامل آن، وسیله‌ای برای محک و آزمایش انسان و عامل بروز عقل و اراده و اختیار دانسته است. اما از نگاه تأویلی عرفانی، دلایل آفرینش ابلیس را مطابق اندیشه‌ها‌ی عرفا و گنوسیست‏های مسلمان، مواردی مانند تبیین درست از حقیقت توحید، تفسیر واقعی از فلسفه‏ آفرینش و جهان خلقت و بیان حقیقت عشق عارفانه دانسته است و در نهایت به این نتیجه دست یافته که علی‌رغم دو نگاه متفاوت، وجود ابلیس جز خیر برای دستگاه بشریت نیست.

پژوهش حاضر با تأکید بر دو برداشت کلی از علم در دیدگاه قرآن به عنوان یک حقیقت انتزاعی و امری معقول و نیز نوعی معرفت عینی ـ تجربی و امری محسوس نگاشته شده است. در این پژوهش معنای علم تحت دو عنوان «ارزش» و «روش» از منظر قرآن مورد بررسی قرار گرفته است؛ لذا با نگاه به قرآن، جنبه ارزشی و اخلاقی – توصیفی علم و جنبه روشی و تجربی ـ عینی آن پژوهش شده و به این نتیجه دست یافته شده است که در قرآن، علم آن گاه که در دایره‌ انسان و از منظر وجودی مورد بحث قرار گیرد به عنوان یک « ارزش» تلقی می‌شود و متعلق علم، انسان و عالم درون او خواهد بود و هر گاه در عرصه طبیعت و نظام خلقت و در قالب «آیات» و نشانه‌ها مورد مطالعه واقع شود به عنوان یک «روش» محسوب می‌شود و متعلق آن جهان طبیعت و عالم برون خواهد بود و این در صورتی است که قرآن مرتباً بر این امر تاکید دارد که دائماً این «روش» باید در مسیر آن «ارزش» در حرکت باشد.

هماهنگی عالم وجود با کتاب الهی برای گشوده­شدن باب معرفت و کشف و شهود نسبت به خداوند، از جمله نکات عمیق برهانی-عرفانی و قرآنی در نزد صاحبان طریقت محسوب می‌شود. هرچند طلوع این اندیشه را می‌توان به ابن­عربی نسبت داد، عرفای پس از او سعی کردند با دقت و جزئیات بیشتری در این زمینه غور کنند و حقیقت پیوستگی عوالم و مراتب هستی با قرآن مجید را با جزئیات بیشتری جست­وجو کنند. شیخ محمود شبستری و علامه سیدحیدر آملی از جمله عرفای بزرگ پیشگام در تفحص دربارۀ این اندیشه به­شمار می‌آیند که درصدد اثبات مطابقت اجزای کتاب تدوین با کتاب تکوین الهی برآمدند. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای نگاشته شده است. این مطالعه با تفحص در اندیشه‌های این دو عارف بزرگ، دیدگاه‌های آن‌ها را به این دو عالم و تطبیق مصادیق آن‌ها با یکدیگر بررسی و مقایسه می­کند و به تأمل دربارۀ فواید طرح این بحث می­پردازد. از دیدگاه این پژوهش، وجود این بحث در بین عرفای نام­برده نه‌تنها بر تأویل‌پذیری و اعجاز قرآن تأکید دارد، بلکه تکریم موجودات عالم را به‌عنوان مظاهری از ذات و کلام الهی و یکپارچگی عالم وجود و پیوستگی تمام اجزای آن به یکدیگر در پی دارد.

بحث از این که مفهوم جعل و وضع و نیز حدیث موضوع و مجعول چیست، و چگونه می توان وجود این عنصر نامبارک را در روایات دینی به دیده یک واقعیت نگریست و از عوامل دخیل در پیدایش و گسترش آن سخن به میان آورد و در صدد شناسایی عاملان آن و نیز انگیزه های آنان در این امر برآمد و از نفوذ و گسترش آن در متن منابع و متون دینی مسلمانان جلوگیری کرد، بحثی است که در این پایان نامه به آن اهتمام ورزیده شده و سعی گردیده تا حدّی به نقد و تحلیل آن پرداخته شود. این نوشتار، از یک مقدّمه و پنج بخش تشکیل شده است. در مقدّمه، نخست جایگاه حدیث و سنّت در اسلام پس از قرآن، اختلاف نظرها در حدود و کمّ و کیف سنّت، و نظر برخی بزرگان در این باره، از جمله نکاتی است که نگارنده از آنها یاد کرده است. بخش اوّل رساله، درباره هویّت حدیث جعلی است. نگارنده با عناوینی چون: لفظ موضوع از نگاه لغت شناسان، مراتب حدیث در نگاه عالمان حدیث و درایه، اصطلاح حدیث موضوع از نگاه عالمان حدیث و درایه، وجه تسمیه حدیث موضوع، جایگاه حدیث موضوع در میان سایر روایات، حکم نقل حدیث موضوع و تاریخچه جعل حدیث، درباره ریشه و منشأ حدیث مجعول به بحث پرداخته است. نگارنده در بخش دوم، در مورد ورود عنصر جعل در حدیث و شواهد دالّ بر این امر، بحث می کند. وی در این زمینه از شواهد (نقلی مانند آیات قرآن و روایات) یاد کرده و از شواهد غیر نقلی (عقلی و تاریخی) نیز دوازده مورد عمده از دلایل و شواهد غیر نقلی را یادآور شده است. در بخش سوم نیز به معرّفی و توضیح عوامل دخیل در پیدایش و گسترش جعل حدیث پرداخته شده است. نگارنده در قسمت اوّل به عواملی از قبیل: عدم کتابت و ضبط حدیث، نقل حدیث بدون ذکر سند و دخالت اهل کتاب اشاره دارد. در قسمت دوم نیز نقل به معنا در حدیث، تسامح در ادلّه سنن، اعتماد بیش از حدّ به صحابه، گسترش فتوحات اسلامی، تأویل گرایی، پیدایش احزاب و فرقه های سیاسی و کلامی و فقهی، جدال و درگیری میان متعصّبان دو مذهب بزرگ اسلامی (شیعه و سنّی) و اهداف سیاسی فرمانروایان را از جمله عوامل دخیل در گسترش جعل حدیث می داند. در بخش چهارم، اصناف و طبقات جاعلان حدیث و انگیزه های آنان در جعل حدیث بر شمرده شده است. این اصناف عبارت اند از: زنادقه، غلات، قصّاص و داستانسرایان. وی ضمن بررسی هر سه واژه از نظر لغت و ریشه و اصطلاح و ذکر برخی از عقاید هر یک از این سه گروه، نحوه پیدایش آنها و شیوه برخوردشان با حدیث را شرح داده و علّت و انگیزه هر یک را با ذکر مواردی بیان داشته است. در بخش پنجم، نگارنده، کیفیت شناسایی احادیث جعلی و راه های جلوگیری از نفوذ و نشر آنها را توضیح داده است. قسم اوّل را که خود از دو بخش مربوط به راوی و مروی تشکیل شده، تقسیم نموده و در مورد راهکارهای جلوگیری از نفوذ و نشر احادیث جعلی نیز دو راه عمده را با استشهاد به روایات، بیان داشته است. در پایان چند کتاب درباره احادیث جعلی معرّفی شده است.