جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این رساله در فصل نخست ابتدائاً با زندگی‌نامه شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ملا محسن فیض کاشانی به نحو اجمالی و تا آنجا که به حیات علمی ایشان و روند رشد علمی و پرورش ایده‌های فلسفی و اعتقادی آن‌ها تاثیر داشته است پرداخته شده و با برخی زمینه‌ها و منابعی که با تولد حکمت اشراق و حماسه عرفانی شیخ اشراق ارتباط می‌یابد و نیز مراحل و منابع پرورش ایده‌های عارفانه ـ فلسفی فیض کاشانی کاوش شده است.در فصل دوم فرشته‌شناسی نزد شیخ اشراق مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله نخست مقدماتی که بر پایه‌های آن‌ها شیخ اشراق فرشته‌شناسی خود را سامان داده به بحث و تحقیق گذاشته شده است. مباحثی از قبیل: موضوع نور به عنوان پایه اساسی حکمت نورانی اشراقی، خودشناسی، فیاضیت و بداهت و تشکیک نوری، سپس محبت و قهر و در نهایت اشراقات جوهری از نظر می‌گذرد. پس از بررسی اصول، مراتب مختلف فرشتگان در نظام نوری اشراق مورد بحث است؛ نورالانوار که فیض‌دهنده و منبع نور همه عالم است در بالاترین مرتبه قرار دارد و سپس بر اساس قاعده الواحد، نور اقرب، اول نور صادر از نورالانوار است. در مرتبه بعد عالم فرشتگان مقرب الهی که همان انوار قاهره طولی اند و بعد از اینان، عالم فرشتگان عقلی هم‌پایه(متکافه) قرار دارند. سپس عالم فرشتگان نیمه‌مجرد و نیمه‌مادی یعنی عالم مثال منفصل است که یکی از امتیازات فرشته‌شناسی اشراقی است و از این رو با تفصیل بیشتری به آن نظر شده و علاوه بر نگاه تاریخی به موضوع عالم مثال، دلایل اثبات نیز آورده شده است. در مرحله پایین‌تر عالم فرشتگان در عالم ماده است که بر اساس روایات و آیات و نیز تحلیل فلسفی بیان می‌گردد. در این فصل همچنین به تاثیرات فرشته‌شناسی فهلویون بر شیخ اشراق نیز پرداخته شده است. در فصل سوم، فرشته‌شناسی نزد فیض کاشانی مورد بررسی قرار گرفته است. ملامحسن فیض با غیر مادی دانستن ملائکه راه خود را از اهل حدیث جدا نموده و جانب فلاسفه را می‌گیرد. در ادامه مراتب و اقسام فرشتگان از دید فیض کاشانی موضوع تحقیق است که «ملائکه مهیّم» و ویژگی‌های آن‌ها به‌خصوص ابتهاج ایشان به ذات حق و غرق در محبت الهی بودنشان بررسی شده و مرتبه این فرشتگان نسبت به ملائکه عقلی با توجه به نظرات حکیم میرزاهاشم اشکوری مورد بحث قرار گرفته است. یکی دیگر از موضوعات مهم در این‌باره فرشتگان مدبّر عالم ماده اند که با توجه به بُعد نورانی و معنوی دادن به عالم ماده از جهت جهان‌بینی اسلامی بسیار حائز اهمیت است و همراهی عالم مجردات و عالم ماده و تفکیک‌ناپذیری آن‌ها را نشان می‌دهد. همچنین صفاتی که فیض کاشانی با توجه به آیات و روایات با دید حکیمانه حود برای فرشتگان می‌شمارد در این بخش از رساله بررسی شده است. فیض با کمک عالم مثال به توجیه فلسفی صفات جسمانی ملائکه می‌پردازد و بر آن مویداتی روایی عرضه می‌نماید که از جهت مقام حدیثی فیض کاشانی برای اهل فلسفه بسیار مهم است.در فصل چهارم رساله، مقایسه تطبیقی آرای دو اندیشمند بزرگ اسلامی آورده شده و به‌تفصیل نقش و ضرورت فرشته‌شناسی از حیث خداشناسی و نگاه توحیدی به هستی، تبیین نبوت،‌ وحدت ادیان، معرفت‌شناسی و نهایتاً نقش فرشتگان در انسان‌شناسی از دید این دو اندیشمند آمده است. به جهت اهمیت نقش و جایگاه هستی‌شناختی فرشتگان، در بخشی جداگانه به بررسی تطبیقی نظر فیض کاشانی و شیخ اشراق پرداخته شده و هر مرتبه به‌تفصیل در نظر این دو متفکر آمده است. در پایان نیز با توجه به مفاد نظر این دو و منابع فکری ایشان، وحدت وحی و عقل و شهود نزد آن‌ها و برائت آن‌ها از علم و عرفان منقطع از وحی الهی نشان داده شده است.

یکی از موضوعات مهم در اندیشه اسلامی بحث غرض داشتن حق تعالی است. آیا حق تعالی در افعال خود غرض و غایتی را دنبال می‏کند یا آن­که خدا منزه از غرض و هدف است. هر یک از نحله­های فکری بنا بر خداشناسی خود موضع متفاوتی در این­باره داشته­اند. معتزله بر غایت داشتن خداوند و اشاعره بر پیراسته بودن ساحت حق از آن، تأکید کرده­اند. ابن‏سینا متناسب با نوع خداشناسی فلسفی خود، فراتر از نگاه ظاهری متکلّمان، هم‌نظر با معتزلیان، نبود غرض را مساوی با عبث بودن فعل دانسته و در عین حال، هم‌نظر با اشاعره، داشتن غرض را مخالف توحید الهی می‏داند. از دید ابن‏سینا علم عنایی حقّ، علّت تامّه‌ پدیدآمدن‌ موجودات است و علم‌ ذاتی‌ حق‌ به ذات خود‌، مبدأ‌ فَیَضان عالَم وجود است‌. علم عنایی واجب به موجودات و علم او به این­که واجب است‌ موجودات‌ چگونه باشند تا بر نیکوترین نظام‌ موجود‌ شوند،‌ موجب پدید آمدن نظام عالم است. بر این اساس غرض نداشتن افعال الهی به دید ابن‏سینا، نه مطابق با نظر اشاعره است و نه پذیرفتن غایت از سوی او، همانند نظر متکلمان عدلیه است، بلکه وی طرحی نو در می­اندازد و هر دو نظر را بر اساس مبانی فکری خویش اصلاح می‏کند.

یکی از موضوعات مهم در اندیشه­ اسلامی، بحث امتناع یا جواز اعاده­ معدوم است. حکمای اسلامی برخلاف برخی از متکلمان، بر محال بودن اعاده­ معدوم متفق­ اند. و مسأله اصلی در این مقاله آن است که به رغم اتفاق حکما بر امتناع اعاده، اختلاف مبنایی بین حکمت سینوی و حکمت صدرایی در تحلیل این موضوع چیست. در حل این مسأله باید متذکر شد که اساس و محور در بحث اعاده­ معدوم، موضوع تشخص و این همانی است که در فلسفه­ ابن­ سینا تحلیل مناسبی از آن ارائه نشده است؛ زیرا مدار تشخص ماهیت و عوارض ماهوی قلمداد شده است. به دلیل همین نقصان، در بحث اعاده­ معدوم نمی­ توان بنابر حکمت مشاء تفسیر مناسبی ارائه داد، همان­طور که شیخ ­الرئیس نتوانست تشخص موضوع در حرکت جوهری را تحلیل کند و به نفی آن رأی داد. در مقابل، با طرح اصالت وجود و محور قرار دادن آن در تشخص در فلسفه­ صدرایی معلوم می­ شود که به رغم تغییر کلی ماهیت، تشخص موجود سیال و متحرک حفظ می­ شود و در صورت قطع این پیوستگی وجودی، بازگشت ماهیت به معنای اعاده­ امر معدوم نیست. با توجه به ارتباط موضوع با بحث حرکت جوهری، و این­که انعدام تنها در جهان طبیعت و در جریان حرکت قابل تصور است، جایگاه مبحث اعاده­ معدوم، بایستی از قسمت کلیات مباحث وجود خارج شود و در ردیف سایر مباحث حرکت و در ادامه­ مبحث حرکت جوهری قرار گیرد.