جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنابر ادعای فخر رازی و طوسی، جهت عقد الوضع در نگاه فارابی امکان و در نگاه ابن سینا فعلیت است. آنها پس از این انتساب، دیدگاه فارابی را نادرست و دیدگاه ابن سینا را تایید میکنند. اگرچه فارابی اشاره مستقیمی به جهت عقد الوضع ندارد ولی از مجموع عبارات او عقدالوضع به لفظ مفرد کلّی در ناحیه موضوعِ قضایای محصوره تعریف میشود. درواقع، در این نگاه عقدالوضع، خود، به یک قضیه حملیه جهت پذیر تحلیل می‌شود. از طرفی با بررسی متون ابن سینا روشن میشود او تعیین جهت عقدالوضع را منوط به تحلیل جهت قضیه میداند، اما نهایتا دو جهت امکان و فعلیت را به عقدالوضع نسبت میدهد و نه فقط فعلیت را. بنابراین، ادعای دو شارح بزرگ ابن سینا در فعلی دانستن جهت عقدالوضع نزد ابن سینا، صحیح نیست. در این مقاله نشان میدهیم اولا فارابی و ابن سینا هر دو از جهت امکانی سخن گفته اند و ثانیا نقد فخر و طوسی به جهت امکان در عقدالوضع مطابق با نگاه خود ابن سینا صحیح نیست.

«آنچه را بر خود می‏پسندی، بر دیگران هم بپسند.» این گزاره در اخلاق به قاعده زرّین (طلایی) معروف است. به نظر می‎رسد دشواری‎های نظری و کارکردیِ احتمالیِ قاعده به عدم وضوح محتوای آن باز می‎گردد. بررسی و تحلیل مفهومی و گزاره‏ای این قاعده نشان می‏دهد مؤلفه‏های مهم این قاعده که عبارت‎اند از: «خود»، «دیگری»، «پسندیدن» و مشارالیه «آنچه» هر کدام حاوی دشواری‏هایی هستند که در آغاز، امکان فهم و عمل به قاعده را با تردید مواجه می‏کند. تحلیل گزاره‏ای قاعده و نقایص ناظر برآن نیز به‏گونه‏ای با مؤلفه‏های مذکور پیوند می‏خورد. نوشتار حاضر با تدقیق در محتوای قاعده نشان می‏دهد خودگروی، نسبی‎گرایی فرهنگی، سلایق متفاوت در پسندها و ناپسندها و بی‏شماری افعال در مواجهه عملی با دیگران، هیچ کدام زیانی به قاعده نمی‏زند؛ درنتیجه امکان تصور معقول و عمل به قاعده وجود دارد.

بررسی رابطه دین و اخلاق از مسائل مهم فلسفه دین است. تاریخ بحث فلسفی از این مسئله به سقراط در رساله اثیفرون افلاطون باز می گردد. چالش اشاعره و معتزله در سنت کلام اسلامی نیز تبلور همین نزاع است. نسبت دین و اخلاق را می توان در سویه های وجودشناسانه، معرفتشناسانه، معناشناسانه و نیز روانشناسانه دنبال کرد. پژوهش حاضر بر منظر معرفتشناسانه این نسبت، استوار است. هم دین و هم اخلاق می توانند افعال آدمی را به خوبی و بدی و یا باید و نباید متصف کنند. در یک قضاوت اخلاقی ممکن است مدلول هر کدام از دین و اخلاق ظاهراً معارض مدلول دیگری باشد. چه راهکار پیشینی برای رفع این تعارض ابتدایی می توان جست؟ چگونه می توان چنین تعارضاتی را به حداقل رساند؟ برخی از دین پژوهان گفته اند هیچ راهکار پیشینی برای تعدیل و یا رفع تعارض دین و اخلاق نمی توان سراغ گرفت. پژوهش حاضر ضمن ردّ این ادعا، مدعی است قاعده زرّین که می گوید با دیگران چنان رفتارکن که خوش داری با تو همانگونه رفتار کنند، می تواند به مثابه یک قاعده مشترک در اخلاق دینی و اخلاق فلسفی؛ سنجه ای پیشینی و نقض ناپذیر در تعدیل و یا رفع تعارض ظاهری دین و اخلاق باشد. این قاعده به صورت یک اصل حاکم می تواند در معرفت دینی موثّر باشد تا از این رهگذر در تعارض معرفتشناسانه دین و اخلاق نقش محوری ایفا کند. بررسی متون هفت دین بزرگ و زنده جهان: یهودیت، مسیحیت، اسلام، کنفسیوس، بودا، هندو و زرتشت نشان می دهد اکثر ادیان، خصوصا ادیان ابراهیمی صورت مشهور قاعده را به پیروان خود توصیه کرده اند. "دیگری"، مهمترین مولفه مفهومی قاعده زرّین، به مثابه هویتی مقابل "خود" در روابط بین شخصی در ادیان مذکور ارج می بیند. اکثر مکاتب اخلاقی نیز هر کدام با معیاری که در فرا اخلاق و اخلاق هنجاری مطرح کرده اند مویّد و توجیه کننده قاعده هستند اگر چه حتی برخی، خود قاعده را معیاری خودبسنده برای اخلاق معرفی می کنند. در این میان عده ای از فیلسوفان، مانند کانت رویکرد نقادانه به کارکرد و امکان تحقق قاعده نشان داده و فیلسوفانی چون هیر، واتلز و گنسلر نگاه همدلانه به قاعده زرّین داشته اند و برنارد گرت در پاسخ به نقد کانت صورتهایی علاج کننده از قاعده را توصیه می کند. پژوهش حاضر ضمن رد برخی از مهمترین نقدها از جمله نقد کانت بر قاعده، با تکیه بر وجه بین الادیانی و جهانی بودن و نیز توجیه مندی اخلاقی قاعده زرّین، آنرا فراتر از دیگر قواعد و اصول اخلاقی و فقهی ادیان می نشاند و نشان می دهد نقض ناپذیری قاعده می تواند راهی برای تعدیل و یا رفع تعارض ظاهری دین و اخلاق بگشاید.

مقاله حاضر، تحلیلی محتوایی از نگاه هفت دین زنده جهان (یهودیت، مسیحیت، اسلام، بودا، هندو، کنفسیوس و زرتشت) به قاعده زرین است. این قاعده در نگاه ادیان، شامل مولفه هایی چون «خود»، «دیگری» و «پسندیدن» است که با نگاه به روابط بین شخصی، از متدینان به هر یک از ادیان، عمل به آن مطالبه شده است. نگرش مطلوب ادیان، خود را در وضعیت وجودی دیگری دیدن یا از منظر دیگری به رفتار خود نگریستن بوده است. توجه به مولفه های مختلف این قاعده در گزارش ادیان، به ویژه مولفه «دیگری»، نشان می دهد که از منظر ادیان، مراعات قاعده زرین صرفا در برابر هم کیشان نیست و این قاعده در تراز یک قاعده همگانی و جهان شمول و صرف نظر از کیش و آئین خاصی ، از سوی ادیان توصیه شده است.

مکتب تفکیک به کارگیری عقل و استدل های فلسفی را در فهم گزاره ها، مدعیات و باورهای دینی به طور جدی رد کرده است. پیروان این مکتب رهیافت عقل گرایانۀ فلسفی در باب فهم دین را کاملاً متضاد با دینداری و ایمان معرفی و معرفت صحیح دینی را به راه وحیانی منحصر می کنند. هدف این نوشتار بازخوانی روش تفکیکی و نقد و بررسی ادعاها و استدل های مربوط به آن است. این مقاله با روش کتابخانه ای و از طریق بررسی آثار مکتوب این جریان به توصیف و تحلیل این نظریه می پردازد. سپس، با نگرشی انتقادی ادعاها و استدل های نظریۀ تفکیک را بررسی می کند. در این پژوهش استدلال خواهد شد که نه تنها استدل های مدافعان مکتب تفکیک استحکام کافی ندارد، بلکه بر این رهیافت نقدهایی جدی وارد است و ادعای این مکتب بر ناکارآمدی روش فلسفی و تأکید بر نوعی ایمان گروی قابل دفاع نیست. در پایان نشان داده خواهد شد که با وجود محدودیت شناخت عقلی در فهم کامل دین، رهیافت معرفت شناختی فلسفی در تقابل با معارف دینی قرار ندارد. هرچند عقل گرایی افراطی نیز قابل دفاع نیست. درنتیجه، می توان فهم فلسفی از دین را دارای اعتبار معرفت شناختی دانست.