جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به کارگرفتن نماد برای انتقالِ مفاهیمِ رمزی و همچنین به‌منظورِ تبیینِ نمادینِ رویدادها و موضوعاتی که فراتر از درک عادی بشر هستند، در میانِ اهل عرفان از دیرباز امری رایج بوده است. مشایخ اهل طریقت همواره در اقوال و آثارِ خویش سعی کرده­اند با بهره‌گیری از رمزواره‌ها، از حقایق لایتناهی و از آن‌چه در محدودۀ فهمِ مادی‌اندیش جای نمی‌گیرد، پرده بردارند. یکی از جنبه‌های بسیار پیچیدۀ وجود آدمی که در آموزه‌های معرفتی اهل عرفان به‌صورتی گسترده به آن توجه نشان داده شده است، نفس و انواع آن است. استفادۀ اهل عرفان از حیوانات و نماد قرار دادنِ آن‌ها برای تشریح خصوصیات نفس، از جمله موضوعاتی است که در کلام و آثارِ مشایخ جلب توجه می‌کند. این پژوهش با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، تجلّی نفس از طریق نمادهای حیوانی را بررسی کرده، در پیِ پاسخ به این پرسش بوده است که مستعمل‌ترین نمادهای حیوانی نفس کدام هستند و دلیل قرار گرفتن این حیوانات به عنوان نماد نفس چیست. برای دست‌یابی به این منظور ابتدا پُرکاربردترین نماد­هایِ حیوانیِ مرتبط با نَفْس در حکایات و اقوال عرفای طبقات پنج‌گانه (بر مبنای طبقات الصوفیۀ سُلمی) تعیین گردیده، آن‌گاه با استفاده از پیشینۀ فرهنگیِ هر یک، نقش­های رمزی آن‌ها بیان شده است. هم‌چنین با تکیه بر مستنداتِ ارائه شده، دلیلِ انتخابِ حیواناتِ مذکور به‌عنوان نماد نفس تبیین ‌گردیده است. از دیگر رویکردهای جستارِ حاضر، نقد و تحلیلِ نمادهای مکشوفه بوده است. تبیینِ پیام اصلی اهل عرفان در زمینۀ ارشادِ مریدان از طریق رمزگشایی از نمادهای حیوانی، از دیگر اهداف این تحقیق است. نتایج حاصل از این پژوهش مؤید این موضوع هستند که حیواناتی نظیرِ اسب، شیر، سگ، مار و هم‌چنین ماهی از جمله حیواناتی هستند که رمزوارۀ آن‌ها بیشترین بسامد را در میان اقوال عرفا در هنگامِ نمادپردازی از نفس به خود اختصاص داده است. معمولاً در پیرامونِ این کانونِ اصلی، از نمادوارۀ حیواناتی دیگر هم‌چون خرگوش و روباه نیز به‌عنوانِ تکمیل کنندۀ مبحث استفاده شده است.

در عرفان، بیشتر از مسائلی بیان‌ناپذیر و غیرمحسوس سخن به میان می‌آید که اهل طریقت با آن در ارتباط هستند. در متون عرفانی، مؤّلف با به کارگیری زبان ارجاعی از امکانات ادبی زبان از جمله «تمثیل» استفاده می‌کند تا به تبیین مفاهیم انتزاعی بپردازد. عمده‌ترین هدف تمثیل‌ها تعلیم سالک برای طی مراحل سلوک و شوق رسیدن به کمال است. بازیابی تمثیل‌ها در متون عرفانی یکی از راه‌های دستیابی به آموزه‌ها و اصول مورد نظر عرفاست. کاربست زبان تمثیلی در عرفان، به «ابوالحسین نوری» منسوب است. در پژوهش حاضر ضمن اشاره‌ای کوتاه به مباحث مربوط به پیشینه و کارکرد تمثیل، با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی اطلاعات و منابع کتابخانه‌ا‌‌‌ی، محتوا و درونمایۀ رسالۀ «مقامات‌القلوب» و گونه‌های تمثیل از قبیل تمثیل‌های قرآنی، استعاره و تشبیهات تمثیلی، با تکیه بر نظریه‌های پژوهشی «پُل نویا» از منظر مبانی نظری، بازیابی و تحلیل شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مقامات و اصول مورد نظر اهل طریقت، در انتزاعی‌ترین شکل خود، در این رساله جای گرفته‌اند. تمثیل غیر روایی تصویر معنا، به همراه استعاره، تشبیهات و اضافه‌های تمثیلی، از پربسامدترین نوع تمثیل در رسالۀ مقامات‌القلوب هستند.

اعتقاد به مخفی و محجوب بودنِ اولیا‌ء‌الله از چشمِ اغیار، یکی از معدود مسائل مورد اتفاق، در بین اهلِ تصوّف است. باور به این نکته که اولیا در زیرِ قبابِ حق مستور هستند، و تا ارادۀ خداوند، و هم­چنین خواستِ ولیّ در کار نباشد، کسی از وجودِ ایشان باخبر نخواهد شد، باوری رایج و پذیرفته شده در تصوّف و عرفان اسلامی به‌شمار می‌آمده ‌است. مستند اهل عرفان در پایبندی به این باور، حدیثِ قُدسی «اولیایی تَحتَ قِبابی لا یَعرفُهُم غَیری» است. موضوعی دیگر که در ادامۀ همین مبحث، در میان اهل طریقت مطرح گردیده، اما دربارۀ آن اختلاف نظر پدید آمده است، عدمِ توافق درخصوص آگاهی یا بی‌اطلاعی ولیّ از نائل گردیدن خویش به مقامِ ولایت است. این موضوع، در ردیف مسائلی قرار دارد که میان اهل تصوّف بر سرِ آن منازعه وجود داشته است. مجادله‌هایی که سبب شده، دو گروهِ موافق و مخالف، به موضع‌گیری در برابر هم بپردازند. هرکدام از این گروه­ها، برای موافقت یا مخالفتِ خود با این امر، دلایلی نیز ارائه کرده‌اند. دلایلی که پذیرفتن یا رد کردن آن­ها به‌آسانی امکان‌پذیر نیست. همین عدمِ سهولت در پذیرشِ دلایلِ یک گروه و انکارِ براهینِ گروه دیگر، سبب شده، دسته­ای سوم در این میان پدید آیند که سعی داشته‌اند نظری حدِّ فاصل میانِ گروه موافق و مخالف ابراز کنند و به نزاعی عقیدتی پایان بخشند. شاخص‌ترین چهرۀ این گروه اخیر، ابوالقاسم قشیری است. این جستار، بر آن است تا ضمنِ روشن ساختنِ خطوطِ اصلی و مهم­ترین مسائلِ مرتبط با این موضوع، نقشِ ابوالقاسم قشیری در تقریبِ آراءِ دو گروهِ درگیر در این نزاعِ فکری را برای مخاطبِ کلام روشن سازد.

این مقاله در پی بررسی مضمون «گناه» و «بخشایش» در افسانه‌های برادران گریم است. روش پژوهش، مطالعه «بینامتنیّت خوانشی» با ارجاع درون‌متنی است. پس از بررسی کامل این دو موضوع در افسانه‌های حجم نمونه، این نتیجه به دست آمد که در این افسانه‌ها با دو رویکرد متفاوت به گناه و بخشایش روبه‌رو هستیم؛ نخست رویکردی که آموزه‌های مسیحیّت در آن به‌ گونه‌ای کاملاً هواخواهانه و جانبدارانه دیده می‌شود؛ و دوم رویکردی که فارغ از صبغه‌های آموزگانی دین مسیح، نگرشی وسیع‌تر و برخاسته از ادیان و مذاهب باستانی دارد. از نتایج دیگر این پژوهش دوگانگی ممنوعیت‌ها و واکنش‌های اشخاص است که طبق آن به دو گروه برمی‌خوریم؛ نخست ممنوعیت‌هایی که بعضاً از سر خودخواهی یا بی‌دلیل و سخت‌گیرانه وضع شده‌اند؛ و دوم ممنوعیّت‌هایی که صرفاً برای حفظ اشخاص از خطرهای احتمالی مطرح می‌شوند.

برای شناخت و ارزیابی تألیفات و آثار هر نویسنده یا شاعر، علاوه بر مطالعه در شیوۀ زندگی وی و آشنایی با عقایدش ضروری است تا سبک نوشته‌های او نیز مورد بررسی و تحلیل دقیق قرار گیرد، این بررسی از طریق تحلیل محتوا امکان پذیر است، در این مقاله، که به «تحلیل محتوای رسالۀ عقل سرخ سهروردی (شیخ اشراق)» اختصاص دارد،، مطابق‌ معمول‌ترین روش‌ها در تحلیل محتوای آثار، گزینه‌هایی مشتمل بر: 1- آیات قرآن و احادیث،2- واژه‌های رمزی، 3- کلمات عرفانی و نام عرفا، 4- ویژگی‌های زبانی 5- ویژگی‌های بلاغی، بررسی و تحلیل شده است، پس از انتخاب گزینه‌های مزبور، مصداق وجودی هر یک از آن‌ها در متن، مورد جستجو، بررسی و شمارش قرار گرفته و سپس بر مبنای فراوانی داده‌ها، تحلیل و جمع‌بندی و نهایتاً نتیجه‌گیری به عمل آمده است.

 لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

از جمله اعتقادات رايج در ميان اهل تصوف، در رابطه با موضوع ولايت و شناخت ولی، در نظر گرفتن طبقات و تعداد، برای اولياءالله است. متصوفه به استناد به سوره «اسرا» كه خداوند در ضمن آن، مقامی يكسان برای تمام انبيا در نظر نگرفته، براي اوليا نيز مراتبی متفاوت قائل شده اند. اهل تصوف آيه يكصدوشصت-وسوم از سوره « آل عمران» را خطاب به اولياءالله دانسته، آن را به درجات و مراتب متفاوت ايشان در نزد خداوند تعبير و تفسير نموده اند. احاديثي نيز مستند مشايخ اهل طريقت قرار گرفته است. بر مبنای اين نوع از باور، اولياء الله در تصوف اسلامی داراي طبقاتي چند و تعدادی مشخص هستند. تنها با فرا رسيدن آخر الزمان، نظم حاكم بر اين تركيب و تعداد، بر هم خواهد خورد، و به دنبال آن، جهان به پايان كار خويش خواهد رسيد. به-رغم اشتراك نظر عارفان، درخصوص طبقاتِ اوليا؛ اين موضوع از مباحثی است كه اختلاف اقوال درخصوص آن فراوان است. اگر از اشتراك اهل تصوف درباره كليات اين مسئله بگذريم، در بقيه موارد، اختلاف های فاحش ميان مشايخ اهل طريقت وجود داشته است. در اين مقاله ضمن بررسی منشا اين موضوع، به سير تاريخی و چگونگی شكل گيری و تكامل آن نيز پرداخته شود.

با رشد و تقویت نظریۀ ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، پیرامون زندگی اولیاءالله، به ویژه دربارۀ نحوۀ زندگی قطب، سایه روشن هایی فراوان و حواشیی گوناگون نیز شکل گرفت. هرکدام از این سایه روشن ها، بخشی از کنجکاوی مردم برای آشنایی هرچه بیشتر با اولیاءالله و چگونگی زندگی ایشان را بیان می کنند. این حواشی، اموری متعدد نظیر نحوۀ زندگی اولیا، مسکن و مدفن اقطاب، مرگ قطب و چگونگی انتخاب جانشین، میزان قدرت اولیا در تصرف احوال و امور خارجی، سیر و سیاحت ایشان و مسائلی نظیر آن را شامل می شوند. در این مقاله سعی برآن خواهد بود تا ضمن تبیین مهمترین نمونه های این سایه روشن ها، معروفترین مسائل مرتبط با این مفاهیم، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند

بنیادی ترین اصل و مهمترین مساله در تصوف و عرفان اسلامی، موضوع ولایت و شناخت ولی است. اکثر قریب به اتفاق موضوعاتی که در عرفان اسلامی مجال طرح و بررسی یافته اند، بر حول محور ولایت شکل گرفته و تکامل پیدا کرده اند. از زمانی که تصوف از مرحله زهد وارد مراحل پیچیده تر خود شد، بحث درباره ولی و مقام ولایت هم روی در رشد و کمال نهاد. در طول تاریخ عرفان و تصوف اسلامی، مباحثی گوناگون و حاشیه های متعدد درباره موضوع ولایت و شخصیت ولی شکل گرفته است. این مباحث در برخی موارد بسیار جنجال برانگیز شده و برای چندین قرن ذهن صاحبان اندیشه را به خود مشغول ساخته بودند. یکی از این مسائل مورد نزاع، نظریه «بدایه الاولیاء، نهایه الانبیاء» است. این نظریه، بیان کننده برتری مقام ولایت بر مقام نبوت است؛ و به ظاهر، در مقابل نظریه «نهایه الاولیاء، بدایه الانبیاء» که بیان کننده برتری مقام نبوت بر مقام ولایت است، قرار دارد. در این مقاله، ضمن نشان دادن سیر تاریخی و فرایند شکل گیری این نظریه، به بررسی عقاید و آرای دو گروه درگیر در این نزاع فکری نیز توجه شده است. از دیگر موارد مورد نظر در این مقاله، تبیین چگونگی برقراری پیوند میان طرفداران هر دو گروه و توضیح در خصوص استدلال های مطرح شده برای پایان بخشیدن به این نزاع عقیدتی است.