جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در زمان ساسانیان متون مذهبی زرتشتی، مسیحی و بودایی به زبان‌های ایرانی میانه برگردانده شد. در این دوران، موبدان زرتشتی پس از گردآوری متن اوستا، به زبان فارسی میانه آن را ترجمه و تفسیر کردند. این ترجمه و تفسیرِ اوستا را زَند نامیده‌اند. شیوه برگردان این متون واژه به واژه است و مترجمان به واژه‌ها و نحو زبان اوستایی پای‌بند بوده‌اند. این ترجمه‌ها تحت‌اللفظی است، به این معنا که مترجمان در برابر هر واژه اوستایی واژه‌ای در زبان پهلوی یا فارسی میانه برگزیده و در چینش آنها نیز به ترتیب واژه‌ها در جملات اوستایی نظر داشته‌اند. در انتخاب معادل پهلوی این کلمات به صورت ظاهری واژه اوستایی و نیز اشتقاقی که مترجم برای آنها در نظر داشته توجه شده است. سبک جمله‌بندی متن اوستایی نیز حفظ شده و جملات، ساخت معمول زبان پهلوی (فارسی میانه) را ندارند. در این مقاله کوشیده‌ایم تفاوت‌های میان متن مهم اوستایی ویسپرد و زندِ آن را که از متون مهم دین زرتشتی است، بررسی کنیم.

ترجمه تفسیر طبری ترجمه‌ی فارسی«جامع البیان فی تفسیر القرآن» از محمد بن جریر طبری است. این ترجمه از کهن‌ترین آثار منثور فارسی دری است که به دستور منصور بن نوح سامانی (اواسط قرن چهارم هجری قمری) بوسیله-ی گروهی از فقیهان و علمای مذهبی خراسان و ماورالنهر انجام شده است. واژه‌ها و ترکیبات این کتاب به لحاظ ساخت‌واژی گونه‌هایی نادر در زبان فارسی قرن چهارم به شمار می‌روند. همچنین نحو جملات و ترتیب قرار گرفتن واژه‌ها در جمله نیز در خور توجه است. در بسیاری موارد ویژگی‌های ساخت‌واژی و نحوی این کتاب تحت تأثیر زبان فارسی میانه است. در این اثر واژه‌ها و ترکیباتی را می‌توان دید که از نظر ساخت و از نظر موارد کاربردی متأثر از فارسی میانه‌اند نیز بخشی از ترجمه تفسیر طبری ترجمه آیات قرآن است و ویژگی منحصر بفرد آن معادل‌های فارسی است که مترجمان برای واژه‌ها و ترکیبات عربی برگزیده‌اند. البته لازم به ذکر است که مترجمان این اثر در بخش ترجمه آیات کاملاً سیاق زبان عربی را حفظ کرده‌اند و این اثر ترجمه‌ای است که به دلیل قداست متن مبدأ بیش از حد مبدأ محور است. به همین دلیل چنین زبانی نمی‌تواند یکی از زبان‌های رسمی یا کوچه و بازار قرن چهارم را به تصویر بکشد اما در بخش‌های صرف و نحو چنانکه پیشتر ذکر آن رفت می‌توان از ویژگی‌هایی سخن به میان آورد که از دیدگاه زبانشناختی حائز اهمیت است. بررسی مسائل صرفی و نحوی ترجمه تفسیر طبری، ویژگی‌های ساخت‌واژی و نحوی زبان فارسی در شمال شرقی ایران در قرن چهارم را بازمی‌نماید و از جهت تحولات زبان فارسی بسیار حائز اهمیت است. پیکره‌ی زبانی در این پژوهش از سوره‌ی فاتحه تا پایان سوره‌ی نسا (جلد اول و آغاز جلد دوم) براساس چاپ حبیب یغمایی است.