جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به‌گمان، همه نوشته‏ها و کتاب‌های ابوالحسین رهنى کرمانى، متکلم، فقیه و مورخ نیمه دوم سده سوم و اوایل سده چهارم هجرى از میان رفته‏اند، اما با بررسی شماری از آثار رجالى، حدیثى، کلامى و حتى جغرافیایى کهن، به بخشى از آثار از دست رفته وی مى‏توان دست یافت. افزون بر این، با بهره‏گیرى از سخنان موجود درباره او و سنجش و ارزیابى آثارش، تا اندازه‌ای شخصیت وى را مى‏توان شناخت. بر پایه این اطلاعات، اگرچه رهنى بیش‌تر دوران زندگى خود را در زادگاهش سپرى کرد، سالیان درازی نیز در بغداد به علم‌آموزی سرگرم بود و با شمارى از دانش‌مندان بزرگ أنس داشت و کسانی از او دانش می‌آموختند و به نقل شنیده‏های خود از وى می‌پرداختند. این پژوهش درباره اتهام فساد عقیده به او در کتاب‌هاى رجالى، داوری و نادرستی‌اش را اثبات می‌کند.

ترجمه کتاب اخبار ملوک بنى عبید و سیرتهم از ابوعبداللّه‏ محمد صنهاجى (متوفاى636 ق) که به همت آقاى حجت‏اللّه‏ جودکى انجام شده، داراى پاره‏اى نارسایى‏ها و کاستى‏هاست. ایرادهاى کلى وارد براین کتاب، افزون بر ضعف در نگارش، در دو مقوله افزودن بر متن اصلى و کاستن از بخش‏هایى از آن و نیز عدم مراجعه به نسخه‏هاى مختلف چاپى خلاصه مى‏شود. هم‏چنین نزدیک به چهل مورد ترجمه مغلوط و نارسا در این کتاب وجود دارد.

پیدایش فرقه خوارج، از نکته‌های تأمل‌برانگیز تاریخ اسلام است. این گروه مذهبی-سیاسی با برداشتی سطحی از قرآن، نخست حق حکمیت انسان‌ها را در منازعات انکار کرد و سپس حکومت و سلطه سیاسی انسان‌ها را برانسان‌ها ناروا شمرد و آن را تنها متعلق به خداوند دانست. این گروه اگر چه به سبب اقدامات تندروانه حاصل از کافرانگاری بیشتر مسلمانان، در ماجرای «نهروان» قلع و قمع شد، اما طبق پیش‌‌بینی امام علی علیه‌السلام دنباله آنان تا قرن‌ها در صحنه سیاسی جهان اسلام ماند و به خصوص در مبارزه با دستگاه خلافت اموی نقش مهمی ایفا کردند. جوهر اندیشه همه فرقه‌های خوارج مشترک بود؛ عقایدی نظیر توجه به زهد، انکار عثمان خلیفه سوم، خرده‌گیری بر امام علی علیه‌السلام در ماجرای حکمیت، ظلم‌ستیزی، اعتقاد به عدم انحصار خلافت در قریش (بر خلاف گفتمان رایج در میان اهل سنت) و … صاحبان این اندیشه‌ها موفق شدند در سرزمین‌هایی که زمینه پذیرش وجود داشت، دست به کار تبلیغ شوند و با استفاده از ناخشنودی مردم از والیان دستگاه خلافت توانستند در پایه‌گذاری حکومت‌های کوچک محلی توفیق‌هایی به‌دست آورند و در بخش‌هایی از سرزمین آفریقا همچون طرابلس غرب، طنجه، تاهرت و سجلماسه قدرت‌های کم‌دوام ناحیه‌ای و در دو مورد حکومت‌های پایدار اما کوچکی به وجود آورند. در کتاب حاضر کوشیده‌ایم با تکیه بر داده‌های منابع، فرایند شکل‌گیری این نوع از حکومت‌ها را در آن مقطع از تاریخ اسلام بازکاوی کنیم.

نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسى تنها منحصر به خاندان‏هاى چندى نظیر طاهریان و آل‏سهل و برمک و بختیشوع و نوبخت نبود، بلکه افراد بسیارى، بى‏آن‏که به خاندان مشخصى وابسته باشند، در این دوره به مناصب عالى کشورى و لشکرى رسیدند. نوشته‏ى حاضر در صدد شناساندن یکى از این چهره‏ها به نام ابوحفص عمرو، یا عمربن ازرق کرمانى است، که از چهره‏هاى ادبى و سیاسى دوره‏ى مأمون و از مورخان این عصر به شمار مى‏رود.

برپایی شورش­ها و حرکت­های مسلحانه بر ضد حکمرانان عرب در شمال آفریقا از هنگام فتح، معلول عوامل مختلف بوده، از جمله می­توان به زمینه­ها و ریشه­های اقتصادی این جنبش­ها اشاره کرد. بخشی از آنچه تحت عنوان ریشه­های اقتصادی مورد بحث قرار می­گیرد به انگیزه­ها و عوامل روانی و بخشی دیگر به عوامل اجتماعی مربوط می­شود. عامل روانی آن عبارت بود از خشم بومیان این سرزمین از مهاجرت اعراب افزون طلب و نوع رفتار مهاجران با بومیان. ریشه­های اجتماعی شورش­ها نیز به گسترش شهرنشینی و افزایش حس غنیمت­جویی مربوط می­شود که غالباً ناشی از فقر مالی بود.

در آغاز دعوت اسلامی، بنی فهر بن مالک با دو شاخه حارث و محارب، کهن ترین شاخه از قبیله قریش به شمار می رفت. در آن روزگار، طایفه بنی فهر که در حاشیه شهر مکه می زیست، به شبیخون بر ضد دیگر قبایل می پرداخت. در جستار کنونی در صدد یافتن پاسخی به این پرسش هستیم که آیا کنش آن دسته از صحابیانی را که به بنی حارث و بنی محارب منسوب اند، می توان در یک چارچوب قبیله ای و خاندانی تحلیل کرد؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، گرایش ها و رفتارهای بزرگان هر یک از دو شاخه خاندان فهری در حوزه فکری، اجتماعی و سیاسی به کدام جریان متمایل بوده است؟ این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی با استفاده از جدول توزیع فراوانی انجام شده، نشان می دهد که مهم ترین ویژگی بنی حارث، پیشگامی در پذیرش اسلام و همراهی با مسلمانان نخستین در رخدادهایی هم چون هجرت به حبشه بوده است. در مقابل، بنی محارب با تاخیر فراوان و به طور عمده پس از فتح مکه به دست مسلمانان، در شمار پیروان آیین جدید در آمدند. اما آن چه میان هر دو شاخه فهر مشترک است، روحیه جنگاوری است. برخی از نام آورترین فرماندهان نظامی در روزگار خلیفه های نخستین و بنی امیه هم چون ابوعبیده جراح، حبیب بن مسلمه، عقبه بن نافع و ضحاک بن قیس - فاتحان بزرگ شام، آسیای صغیر، مصر و شمال آفریقا - از این شاخه معروف قریش بوده اند. آنان نسبت به جریان حاکم هم سو و در پشتیبانی از نظریه «حاکمیت قریش» تعصب داشته اند.

علمای رجال، غالبا، عکرمه محدث و مفسر مشهور تابعی (م/ 105 ه ق) را به فرقه خوارج منتسب کرده اند. مقاله حاضر، با هدف بررسی صحت و سقم این مساله و یافتن میزان دلبستگی عکرمه به خوارج با بهره گیری از شیوه استخراج مطالب از متون و تحلیل آنها فراهم شده تا پژوهندگان علوم قرآنی و حدیث را در شناخت دقیق تر این راوی کثیرالنقل یاری کند. آنچه از رهگذر تطبیق اندیشه های بنیادین مورد اتفاق فرقه های خوارج، یعنی زهد، انکار عثمان و علی (ع)، ظلم ستیزی، اعتقاد به عدم انحصار خلافت در قریش و نیز اندیشه های مورد اختلاف آنها نظیر قول به تقیه و تکفیر مرتکب کبیره، با افکار و افعال عکرمه دریافت می شود آن است که وی در تمام موارد یادشده به جز انکار علی (ع)، با خوارج هم عقیده بوده است. در عین حال، بخشی از روایات او در حوزه تاریخ صدر اسلام، فقه و کلام با باورهای شیعی هم خوان است، ولی با وجود این، نمی توان او را فردی با گرایش های شیعی ارزیابی کرد.