جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنگاه كه آسمان مدينة النبى در غروب غمين زندگانى رسول خدا (صلى الله عليه وآله) سراسيمه پيكر گرامى اش را وانهاد و به شتاب، پذيراى سايه هاى ماتم افزاى «سقيفه» گشت و آنگاه كه ديدگان ماتمزده بنى هاشم به دور از پناهى استوار و در كمينگاه انتقامجويان، دهشت را بارور شد همان زمان، آغاز عصرى از زندگانى على (عليه السلام)، ايمان آورنده نخست و يگانه شايسته خلافت، بود كه در نقل ناقلان و گفتار محاوران به دوران «سكوت» نام يافت. بدينسان، كرانه هاى تاريخى آن دوران كه «مظلوميت» را پيام مى داد در سكوت و تحريمى فراگير از سوى تاريخنگاران، در هاله هاى ابهام فرو مى رفت و تاريخنگرى عرصه هاى حساس آن دوره را سخت به پيچيدگى مى آميخت. انگيزه ها و زمينه هاى تحميل «بيست و پنج سال سكوت» و رمز و راز پذيرش آن از سوى امير مؤمنان (عليه السلام) گسترهاى وسيع از مباحث تاريخ صدر اسلام را در بر داشته و برانگيزنده مسائلى چند بوده كه هرگونه رهيافتى بر آنها پديدآور نگرشى خاص بر سيره على بن ابى طالب (عليه السلام)خواهد بود. اينكه «على (عليه السلام) با تحمل اين سكوت ناخواسته، چگونه ارتباطى را با جامعه اسلامى پيشه ساخت» پرسشى زاده از ابهام حقيقت اين سكوت و زاينده مسائل بنيادين ديگر است. در اين نگارش، اميد آن داريم تا با گذرى به اختصار، ماهيت رخدادهاى دوران بيست و پنج ساله سكوت امام (عليه السلام) را كشف نماييم و بر چهره هاى اين سكوت آگاهى يابيم. ناگفته پيداست كه ورود به جزئيات حوادث عصر ياد شده در فرصت اين سطور نمى گنجد و بررسى كامل اين مسأله از عهده راقم برون است. از اين رو، با مرورى گذرا بر اين وقايع، برآنيم تا به دور از هرگونه پيش فرض، بر نگرشى تاريخى بسنده نماييم.

«صلح» يكى از دلنشين ترين واژه ها براى همه انسان ها به شمار مى آيد. در اين حال، برخى از خاورشناسان برآنَند كه اسلام را «آيين شمشير» معرفى كنند. البته، عدم رويكرد به آشتى هاى رسول اكرم (ص)، نيز بستر مناسبى را براى اين اتهام فراهم ساخته است. در اين سطور، يكايك صلح هاى پيامبر (ص) شناسايى و بررسى مى شود. اين مهم، با تكيه بر روش تاريخى، و بر اساس روند حوادث انجام مى يابد. صلح پرآوازه «حديبيه» تنها يكى از صلح هاى مورد شناسايى است و در اين نوشتار، موارد متعدد ديگرى مورد اشاره قرار مى گيرد كه از نظر زمانى، در دو بخش «پيش» و «پس» از حديبيه واقع شده اند.

با وفات ابوطالب و خديجه، ديگر مكه حريم مطمئنى براى پيامبر (ص) و پيروانش نبود. از اين رو، رسول خدا (ص) براى تداوم رسالت الهى اش و به منظور رهانيدنِ ياران خود از آزار كافران، در پىِ آن بود كه به پايگاه و پناهى استوار دست يابد. موسم حج، كه مشركان نيز آن را محترم مى شمردند، فرارسيد و اين خود فرصتى مناسب بود تا پيامبر (ص) براى شناساندن «اسلام» به قبايل عرب همت گمارد. «عقبه منى»، گردنه اى سخت گذر در بيرون از مكه، در اين موسم، از سال يازدهم تا سيزدهم بعثت، شاهد صحنه هايى از پرشورترين ابراز احساسات اوسيان و خزرجيانى است كه بيزار از ستيز و عداوت و شيفته پيوندى برادرانه بودند. همانان به جان پذيراى راهبرى محمد (ص) و آيين او شدند. در جدال ميان يثربيان بت پرست و يهوديان يثرب، همواره يهوديان تهديد مى كردند كه به زودى، با ظهور پيامبرى تازه مردمان يثرب را نابود و بت پرستى شان را واژگون خواهند كرد و اين تهديد، خود زمينه ساز بود تا اهل يثرب در ياورى اين آيين مبين پيشى گيرند و به دريافت نشانِ پرافتخار «انصار» مفتخر شوند. اين گزارش، توصيفى است از «اسلام انصار» كه خود بى گمان سرفصلى مهم در تاريخ اسلام است و در آن پيمان، «عقبه اول»، زمينه ها و پيامدهاى آن، به عنوان نخستين آشنايىِ جمعىِ يثربيان با اسلام و مقطعى مهم از پديده تاريخىِ مورد بحث، بررسى خواهد شد.

دوران خلافت اميرمؤمنان امام على (عليه السلام) (35 ـ40 ق) با وقوع سه جنگ جمل، صفين و نهروان سپرى شد. در اين ميان، «صفين» مهم ترين و خطيرترين بود. در سال 36 ق. در جنگ صفين، خلافت نوپاى على(عليه السلام) روياروى معاويه بن ابى سفيان، اميرنشين شام قرار گرفت كه از سال 18 ق. در آن جا استقرار يافته بود. مردمى كه بر خلافت عثمان شوريدند و اينك در سال 35 ق. با على(عليه السلام) بيعت كردند، در پى «عدالت» بودند و حال، بى صبرانه انتظار اصلاح امور را مى كشيدند. لذا براى اصلاح ساختار حكومت، ضرورت داشت كه حاكمان ناشايست جاى خود را به افراد صالح بسپارند. از جمله، معاويه بن ابى سفيان بايد از امارت شام بركنار مى شد، و اين آغازى بود بر يك چالش بزرگ. البته به اميرمؤمنان (عليه السلام) سفارش شد كه «معاويه را ـ دست كم براى مدتى كوتاه ـ بر امارت ابقا كند و پس از تثبيت موقعيت خود، به تصميم گيرى درباره او بپردازد»؛ اين نوشتار يك بررسى تاريخى است درباره اين كه چرا اميرمؤمنان (عليه السلام) به سفارش مزبور عمل نكرد؟، و پيش از جنگ صفين، چه روابطى ميان على (عليه السلام) و معاويه برقرار شد؟ و هدف از برگزارى آن روابط چه بود؟

اين مقاله ديدگاه هاى على شريعتى درباره شيعه را موضوع بررسى خود قرار داده، كار خود را بر دو كتاب «شيعه» و «تشيع علوى و تشيع صفوى» او متمركز كرده است. شريعتى با توجه به ديدگاه جامعه شناختى خود كوشيده دين را بر اساس ديد دنيايى تفسير كند. بدين روى، نوع معانى او از «شفاعت» و «عدل» و مانند اينها غير از معانى ارائه شده در روايات است. وى در بين ائمه اطهار عليهم السلام و اصحاب ايشان، بيشتر بر امامانى كه قيام كردند نظر دارد و از بين اصحاب ايشان، بيشتر درباره ابوذر صحبت مى كند و از اصحاب ديگر ايشان نامى به ميان نمى آورد. گاهى هم بدون دليل، مطالبى را بيان كرده است، بدون اينكه روايت يا آيه اى درباره اش ذكر كند. مقاله حاضر با روش تحليلى ـ توصيفى اين مطالب را تبيين كرده است.