جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شگفتی‌های مربوط به تناسبات عددی، توازن‌های لفظی و معنوی یا نظم قرآن، لحن و ریتم موسیقایی در الفاظ و فواصل آیات، الگوهای آهنگین و متناظر با اوزان شعری، تقارن هندسی الفاظ و معانی پاره‌های قرآن در تلاوت و کتابت، همواره به عنوان وجوهی از اعجاز و شگفتیِ بیانی مطرح بوده‌است. اما به‌دلیل افراط‌های تکلف‌آمیز از یک‌سو و خوف قرآن‌باوران از اینکه در این باب از عهده تثبیت اعجاز و تحدی و یگانگی قرآن برنیایند از سوی دیگر، و عدم توجه به نقش شگرف درک این جلوه‌ها در نیل به غایات قرآن برای باورمندان و انحصار آن به اسکات مخالفان از سوی سوم، مطالعه و تأمل در این زمینه به محاق رفته‌است. پژوهش حاضر با گشودن چشم‌اندازی به جلوه‌گری‌های شگفت هندسی، موسیقایی و نظم ریتمیک و شعری و تقارن‌هایی که حین کتابت آیات جلوه‌گر شده‌اند، فرضیه‌ای طرح می‌کند که فوق‌العادگی ریاضی قرآن را از اعداد و نظریه‌های مربوط به آنها به شاخه‌های دیگر ریاضیات و عرصه توازن و تناسب، از جمله هندسه و تقارن‌ها توسعه می‌دهد و با نگاهی به مطالعات مدرن قرآن‌پژوهان معاصر و مروری بر ادعاهای مربوط به ارقام و آمار الفاظ و نقد افراط و تفریط‌ها در آن، این ایده را بسط می‌دهد که متن آیات وحی به مدد روحی الهی، مستمراً می‌تواند بستری برای تجلیات مناسب با استعدادها و معارف مخاطبان قرآن باشد.

قرآن‌پژوهی مدرن با تأثر از مطالعات جدید کتاب مقدس، قرآن را «به مثابه یک متن» مینگرد و به تبع کنش‌های مؤمنانه نیز به رد شبهاتِ مربوطه فروکاسته ‌است. حال‌آنکه پیامبر اسلام هرگز مکتوبی دریافت نکرد، بلکه مأمور بود آنچه شفاهی به او ابلاغ می‌شد به نظم و زیبایی برای قومش بخواند. «دوگانه استماع و انصات» که قرآن رسماً به آن فرامی‌خواند، به شنیدن و اثرپذیری از تلاوت مربوط است و نفوس بسیاری که خود را به صوت قرآن گشوده‌اند، با استماع آن متأثر، متحول، مؤمن یا مدهوش شده و یا حتی جان‌باخته‌اند. با این‌همه مطالعات اعجاز بیانی حتی در قرون طلایی خود به وجوه نوشتاری قرآن نظر داشته و اهم وجوه اثربخشی قرآن، یعنی وجه زیباشناختیِ شنیداری و تأثیرگذاریِ آوایی آن در اهمال مانده ‌است. پژوهش حاضر «اصالت و اولویت وجه شنیداری قرآن» را از سنّت دینی نشان ‌می‌دهد، از فوران آوایی که از استماع خاموش و متأملِ تلاوت‌های زیبا و معناگرا حاصل می‌شود، تحلیل زیباشناختی عرضه‌ می‌کند و از تجارب مستمعان و اجراکنندگان تلاوت بر آن شاهد عملی می‌آورد. در نتیجه افزون‌ بر یادآوری و بازخوانی این جاذبه‌های اعجازگون، آشکار می‌کند فروکاهش مطالعات ‌قرآنی از «مجاهدت برای بسط و بارورکردن گونه‌های مشارکت با پیام الهی» که استماع و انصات برای حتی یک قطعه آن، در عمیق‌ترین لایه‌های فطری مؤثر می‌افتد- به مسئله‌سازی‌های بیمارگون و نزاع‌های شبه‌علمی بر سر تاریخ رسمی‌سازی متن مکتوب و اصالت نسخه موجودِ پیام الهی و امثال آن، که شاکله عمومی قرآن‌پژوهی معاصر است، تا چه پایه بی‌مایه و بی‌راهه است.

مطالعات قرآن ‌پژوهی در رابطه قرآن با علوم‌ تجربی دو دسته محصول ایجابی و سلبی دارد. دسته اول به اعجاز علمی قرآن مربوط است. هسته مرکزی تئوری­های اعجاز علمی این است که قرآن دستاوردهای دانش­های تجربی را پیشگویی‌کرده یا این‌که توسط این دانش‌ها تأیید می‌شود. مطالب دسته دوم که به تعارضات میان مطالب قرآنی با آورده‌های علوم‌تجربی مربوط است، بر محور وجود گزاره‌های خلاف علم در این کتاب استوار است. پژوهش حاضر که با "توجهات منطقی و معرفت‌شناختی"، در نسبت میان قرآن و علم تجربی، ادعاهای تعارض و اعجاز را هم­زمان مدنظر دارد، پس از مروری بر تطور دیدگاه‌ها در رابطه قرآن و‌ علم در دهه‌های اخیر و ماهیت­شناسی تئوری­های علوم تجربی، اولاً نشان‌می­دهد درصورت تعارض چگونه می‌توان بجای توجیه و تأویل و تصرف در متن مقدس، صحت و دقت مدل‌های علمی را به چالش گرفت و ثانیاً با سنخ‌شناسی‌گزاره‌های قرآنی، آشکارمی­کند که ساحت بیانات قرآنی - در مقصد، روش‌ها و غایات - بکلی از ساحات مدل‌سازی‌های تجربی جداست و نفیاً و اثباتاً با آنها قیاس‌پذیر نیست تا "اعجاز" یا "تعارض" ادعا شود. پس آیات قرآنی که گزاره‌هایی قطعی و کاملاً غیرناظر به مدل‌سازی‌های علمی است و از افقی بالادستی القا می‌شود، هم‌رتبه و هم‌تراز گزاره‌های مدل‌های علمی نیست تا مؤید یا مخالف آنها بوده ‌باشد و از حیث منطقی و معرفت‌شناختی تنها می‌شود با گزاره‌های وحیانی یا عقلانی دیگری تأیید یا درگیر شود.

قرآن ­پژوهان غیرباورمند، از دیرباز کیفیت تدوین و رسمی­ سازی قرآن را مورد مطالعه قرارداده ­اند. گابریل سعید ­رینولدز، استادیار مطالعات اسلامی و الهیات دانشگاه نوتردام آمریکا، در فرضیه اخیر خود با تعمیم روش‌های تحقیق مدرن در عهد جدید بر قرآن، و تمرکز بر دوتایی­ ها یا عبارات تکرارشونده قرآن، مصحف فعلی را محصول ویراستاریِ متأخر متن مکتوبی می‌داند که از دو مکتوب پیشینی مکی و مدنی فراهم آمده ‌است. نوشتار حاضر که پی­آمد بررسی یک مقاله طولانی، دو سخنرانی و بحث و گفتگو و مجموعه مکاتباتی علمی با این محقق است، پس از شرح فرضیه و روش کار او، ضمن آشکار کردن خطاهای روشی رینولدز و عدول وی از معیارهای علمی خودش، اعتبار علمی ایده وی را مخدوش کرده، سپس پیش‌فرض‌ها، مبانی و محتوای این دیدگاه را با طرح قیاس‌ناپذیری قرآن با عهد جدید و در نتیجه عقیم بودن تعمیم روش‌های تحقیقی عهد جدید بر قرآن، اصیل و تعمدی بودن تکرار در اسلوب بیانی قرآن، خواندنی و شفاهی بودن قرآن و انتقال آن بر بستر نقل سینه به سینه و از طریق قرائات اجازه­دار، آشکار کردن آسیب­هایی که غفلت از دیدگاه­های قرآن­ شناسان مسلمان در علمیت طرح ایجاد کرده و نیز بیان نادرستی شواهد به خاطر سوء فهم‌های تفسیری، به شکل آکادمیک زیر سؤال برده، ضرورت جدی بازبینی آن را آشکار می ­کند.

مثنوی گلشن راز که مهم‌ترین و مشهورترین اثر منظوم سعد الدین محمود شبستری عارف و شاعر اوایل قرن هشتم است، اثری مختصر و کوتاه اما در یک تعامل دو سویه قوی با بسیاری از متون ادبی و عرفانی قبل و بعد از خویش است. بر اساس نظریه بینامتنیت یا تناص، متون ادبی در تعامل طبیعی با دیگر متون هم زمان و پیش از خود هستند. گلشن راز به شدت از مجموعه‌ای از متون پیش از خود از جمله قرآن، روایات نبوی و نیز از مصطلحات صوفیان و عرفای پیشین متأثر است به طوری که نمی‌شود آن را مستقل و فارغ از آن متون تحلیل و معناشناسی کرد. سهم پیدا و پنهان گزاره‌های قرآن و روایات در این کتاب قابل توجه است. مضامین، عبارات و واژگان آیات و روایات به طور ویژه به شیوه‌های مختلف ادبی اقتباس، تضمین، تلمیح، تشبیه، تمثیل، تحلیل و اشاره در گلشن راز حضور دارند. نوشتار پیش رو گزارش کاوش در چگونگی ارتباط قرآن و روایات با این اشعار از منظر نظریه بینامتنیت و بررسی وجود و تطبیق اقسام تناص در آنها و تحلیل و تطبیق پاره‌ای از این موارد است.

قرآن کریم منبع اصلی برای عقاید و معارفی است که انسان را به سوی کمال و رستگاری در دو دنیا راهنمایی می‌کند. از مهم‌ترین عقاید اسلام، زندگی پس از مرگ و عذاب و نعیم در آن است. مسلمانان در اصل وجود حیات اخروی اختلافی ندارند اما در وجود یا عدم حیات برزخی و عذاب و نعیم در آن، نبرد عقایدی هست. پس از اصل وجود آن، پرسش‌های بسیاری در موضوع هست؛ همچون: آیا منظور از قبر، گودال دفن انسان است یا عالم برزخ؟ آیا عذاب فقط در ورودی قبر است یا عذابی دائمی ‌‌و بهشت و جهنمی‌‌ برزخی وجود دارد؟ عذاب به جسد می‌‌رسد یا به روح یا هر دو؟ جسدی که عذاب برزخ به آن می‌‌رسد همین جسد دنیوی است یا جسدی دیگر؟ متکلمان و مفسران برای اثبات زندگی برزخی و جزئیات آن، به آیات متعددی تمسک کرده‌اند، حکما و عرفا نیز دقایق و لطایف آن را تبیین نموده و بسط داده‌اند. پژوهش حاضر از راه بررسی تراث مسلمانان و تمرکز بر تفسیر المیزان و تفسیر ابن کثیر، با روش توصیفی-تحلیلی، اولاً نقاط مهم موضوع را نزد مسلمانان بررسی می‌‌کند آنگاه ادله‌ای که به آن استشهاد شده و معارفی که از آن بدست آمده را همراه با چگونگی استدلال در دو تفسیر می‌‌پوید و به این نتیجه می‌‌رسد که: فشار قبر برای همگان وجود دارد جز آنان که به دلیلی خداوند فشارشان را بردارد. سؤال قبر اقلاً برای آنان که محض ایمان و محض کفرند وجود دارد. عالم برزخ هم وجود دارد که در آن، مؤمن در نعمت است و کافر نصیبی جز هلاک و نابودی ندارد. نیز آنکه عذاب می‌کشد روح است به واسطه جسد برزخی‌ای که از یکسو با عالم برزخ و از سوی دیگر با عقیده و اخلاق و افعال انسان متناسب است. بسیاری قائل به دوام عذاب و ثواب در برزخ به وجود بهشت و جهنم برزخی هستند و برخی هم آن بهشت و جهنم را در پی حسابی مخصوص برزخ می‌‌دانند. از بحث آشکار می‌‌شود که علامه طباطبائی گرچه زندگی برزخی را از ضروریات قرآن و مورد اجماع همه مسلمانان نمی‌‌بیند ولی خود، عذاب و نعیم در قبر -به معنی عالم برزخ- را ثابت می‌‌داند و قائل به نوعی از حیات برزخی پس از مرگ برای شهدا و مؤمنان و به‌جهت بزرگداشت آنان است البته نه برای کافر که حیاتی جز نابودی ندارد. وی ثواب و عقاب در برزخ را در پی حساب برزخی می‌‌داند. ابن کثیر اصل زندگی برزخی در عالم قبر، وجود عذاب قبر فقط برای کفار را ثابت می‌‌داند. عذاب در برزخ هم به جسد و هم به روح می‌‌رسد. و اهل برزخ از دنیا به طور کلی جدا نشده‌اند به‌نحوی که آنان در عالم واسطه هستند نه با اهل دنیا مشغول اعمالند و نه با اهل آخرت مشغول به نتایج اعمال. از مقارنه کلی بین دو تفسیر بدست می‌‌آید که علامه طباطبائی، اصل معارف را از منابع نقلی می‌‌گیرد و با کمک از تخصص‌های عقلی خود آن را بسط می‌دهد و همچون مفسری از حکمای متأله، اشکالات وارد بر نصوص را دور می‌‌کند و ابهامات آن را با توجهات فلسفی و عرفانی -به دور از پیچیدگی‌های آن علوم- برطرف می‌‌کند. اما منهج ابن کثیر، تنها نقلی است از این رو او برای بیان زندگی برزخی و متعلقات آن و رفع ابهاماتش، مأثورات را گرد می‌آورد و اشکالات را با نقل پاسخ می‌گوید که ریشه آن، اهل حدیث بودن اوست.

متکلمان و مفسران شیعه برای اثبات امامت امام علی علیه‌السلام به آیه ولایت - آیه 55 سوره مائده - تمسک کرده‌اند. این استظهار به روایات اسباب نزول ذیل آیه برمی‌گردد که بیانگر فضل و کرامت آن حضرت در خاتم‌بخشی حین نماز است. متکلمان و مفسران اهل سنت از راه‌های مختلف کوشیده‌اند که این استدلال را نقض کنند. از جمله فخر رازی که مجموعه‌ای از اشکالات را در تفسیر خود آورده‌است و یکی از آن اشکالات اقتضای سیاق آیات است. شیعه نیز با رد بر این اشکالات بر رأی خود ایستادگی کرده‌است، از جمله علامه طباطبائی که اشکالات عام و اشکالات سیاق را پاسخ گفته‌است. پژوهش حاضر پس از معرفی این دو دانشمند و منهج‌شان در تفسیر، تحلیل منظور علما از دلالت سیاق و بیان عقیده شیعه در این موضوع و چگونگی استفاده از آیه، اولاً از راه تبیین دیدگاه‌های فخر رازی و تحلیل اشکال‌های او، سپس بیان نظریات علامه ذیل این آیه با روش مقارنه، به تحلیل آرای طرفین در تفسیر آیه با تأکید بر بحث سیاقی می‌پردازد. نزاع علمی این دو مفسر در دو پرسش اساسی است: آیه شامل همه مؤمنان است یا مختص حضرت علی علیه‌السلام است؟ مفهوم ولایت در آیه، امامت و رهبری است یا نصرت؟ نتیجه تحقیق آنستکه: هر دو مفسر در تفسیر خود برای کشف معانی آیات و بیان آنها از سیاق برای رد یا اثبات استفاده می‌کنند. علامه‌طباطبائی به اقتضای طبیعی روش خود -یعنی تفسیر قرآن به قرآن- کاربست دلالت سیاق در تفسیر را گسترش داده‌است. به نظر فخررازی، آیات پیرامون این آیه متضمن معنای نصرت برای ولایت است و وحدت سیاق حکم می‌کند که در آیه ولایت هم بهمان معنا باشد. و سیاق مقتضی شمول ولایت برای همه مؤمنان است. در حالی‌که علامه‌طباطبائی ابتدا از راه عدم احراز وحدت سیاق و نیز مانع دیدن برای معنای نصرت در آیات پیشین، معنای نصرت برای ولایت را رد می‌کند و سپس با روایات مربوطه، اختصاص آیه به حضرت علی علیه‌السلام را بدست می‌آورد و به اشکالات پاسخ می‌دهد. آنگاه با قرائن سیاق داخلی و شواهد دیگر معین می‌کند که ولایت در آیه به معنای تصرف است. دلیل علامه بر عدم وحدت سیاق، نزول پراکنده سوره مائده، مضامین آیات و روایات اسباب نزول است. رد علامه بر معنای نصرت، بخاطر آنستکه سیاق آیات و مضامین آن ‌را پذیرای معنای نصرت نمی‌بیند، و اینکه نسبت نصرت پیامبر ص برای مؤمنان با ادب برگزیده قرآن درباره ایشان ناسازگار می‌داند. مهم‌ترین چیزی که علامه از سیاق داخلی برای تعیین معنای ولایت در تصرف استفاده می‌کند، یکی بودن ولایت برای خدا، پیامبر و مؤمنان مورد نظر است و اینکه با دوباره آوردن «ولی» هیچیک را جدا نکرده است، نیز آنکه لفظ مفرد ولی برای گروه مؤمنان، آمده‌است. همچنین اقتضای حصر لفظ انما، و معنای قرب و نزدیکی موجود در «ولایت»، متضمن تصرف است. از همه این امور معین می‌شود که ولایت در آیه معنایی بالاتر از نصرت دارد و ویژگی و کرامتی برای امام علی ع ثابت می‌کند و ایشان را از دیگر صحابه امتیازی ویژه می‌بخشد ‌که شایستگی برای امامت و خلافت پس از پیامبر ص را اقتضا دارد.

بخش عمده تلاش‌های اعجازشناسانه قرآن در طول تاریخ و مخصوصاً سده‌های اخیر مصروف به نشان‌دادن این بوده که یک امر علمی جدید را قرآن قرن‌ها قبل، پیش‌بینی کرده است؛ پس فرابشری و معجزه است. پژوهش حاضر به دنبال اعتبارسنجی این رویکرد است و با نشان دادن موانع و اشکالات آن، آشکار می‌کند که قرآن به این معنا مدعی اعجاز نیست؛ هرچند اطلاع از دانش‌های جدید، در فهم عصری قرآن دخیل است و پرده از شگفتی‌های آن برمی‌دارد. این خاصیت که قرآن کریم ظرفیت انعطاف به دانش‌های هر زمان را دارد از مهم‌ترین وجوه شگفتی آن، یا از اسرار اعجاز این کتاب گران‌سنگ است. این اثر پس از ماهیت‌شناسی معجزه و نقد اعجاز ‌علمی قرآن با مبنای پلورالیزم تفسیری، با تکیه بر برخی از نمونه‌ها آشکار می‌کند که اطلاع از این دانش‌ها توان دست‌یابی به معانی ای برای قرآن فراهم می‌کند که امروزه بدون آن دانش‌ها پیدا کردن معنایی عقل‌پسند برای آنها دشوار است.

فهم رایج از تحدی قرآن این است که این کتاب بساط آزمونی دائمی‌گسترده تا مخالفان را به مثل‌آوری برای قرآن وادارد و از راه مقایسه آنها با قرآن، حقانیت و الهی بودن قرآن آشکار شود. این تلقی بخصوص در دوران معاصر، اشکالات متعددی را بر قرآن سبب شده از جمله این که مخالفان به جای تلاش برای ابطال قرآن از طریق همانند سازی برای آن، دست در اموری کلی‌تر و عمیق‌تر انداخته اند.پژوهش حاضر با بازتقریر تحدی بمثابه مقدمه یک استدلال عقلی- و نه یک آزمون تجربی-، نشان می‌دهد غرض از تحدی این بوده ‌است ‌که با به اذعان‌آوری مخاطبان به عجز از مثل‌آوری برای قرآن و قرار دادن این اذعان در مقدمه یک استدلال، آشکارکند که این کتاب منشأ غیر بشری دارد.آن گاه به عنوان شاهد این تحلیل، با مروری بر معارضه‌های نقل‌شده با تحدی، نشان‌می‌دهد که معاصران نزول قرآن هم رویکرد تجربه و آزمون را برای تحدی جدی نگرفتند.