جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب طبقات‌الصّوفیه مجموعه‌ای از سخنانِ مجالس درس خواجه عبدالله انصاری، صوفی نام‌آشنای اواخر قرن چهارم و قرن پنجم هجری است که یکی یا بیش ازیکی از مریدان آن‌ها را می‌نوشته و بعدها به صورت کتاب عرضه کرده است. خواجه عبدالله، پیرو مذهب حنبلی و حامی طریقت عرفانی‌ است. ذکر سفرهای او به نیشابور، سمرقند، مکّه و تبعیدهایی که با توطئ? بعضی مخالفان و دشمنان او انجام می‌شد و معرفی اساتید و دانش‌آموختگان مکتب این پیر فرزانه و همچنین معرفی آثار برجای مانده از او به خصوص کتاب طبقات‌الصّوفیه، از مباحث مطرح فصل ابتدایی این پژوهش است.ارزش‌های تاریخی کتاب طبقات‌الصّوفی? شیخ‌انصاری در مقایسه با کتاب عرفانی هم‌طراز آن، طبقات‌الصّوفی? عبدالرّحمان سُلَمی نیشابوری مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص شد که در املای این کتاب از منابع شفاهی و کتبی بسیار دیگری جز طبقات‌الصّوفی? سُلَمی نیشابوری استفاده شده است و مطالب کتاب طبقات سُلَمی جز اندکی از مطالب طبقات خواجه عبدالله را پوشش نمی‌دهد. چنانکه کتاب خواجه عبدالله انصاری گذشته از سخنان منقول از منابع عرفانی دیگر،پر است از نقد و نظر و تحلیل مسائل مهمی عرفانی که توسط خود خواجه عبدالله صورت گرفته است.طبقات‌الصّوفی? انصاری، از دیدگاه اطلاعات تاریخی دربار? صوفیان سرشار است ازبیان نکات، حکایات و مسائل متعددی همچون آداب و رسوم مخصوص صوفیان به گونه‌ای که صفحه‌ای یافت نمی‌شود که این موارد تاریخی در آن درج نباشد.اهمّیّت ادبی طبقات‌الصّوفیه، به واژه‌ها و ترکیبات زیبا، سجع‌ها و آرایه‌های پربسامدی است که در کتاب طبقات آمده است. در بحث ارزش‎های ادبی طبقات‌الصّوفیه به بررسی آرایه‌های ادبی و بیانی در دو سطح تناقضی و محاکاتی به ترتیب بسامد پرداخته شد. در میان آرایه‌های ادبی در طبقات‌الصّوفیه، بیشترین بسامد از آن «تشبیه» است، البته تشبیه «اسنادی» که ساختار جمله به صورت مسند و مسندالیه است. تشبیهات به کار رفته بیشتر در خلال مناجات‌ها و مباحث مربوط به یافت و توحید و معرفت نمود یافته‌اند. آرایه‌ها‌ی ادبی دیگر همچون «استعاره» نقش بسیار کم‌رنگی نسبت به نوع تشبیه در طبقات‌الصّوفیه دارند و کاربرد نوع «استعار? فعلی» در میان استعاره‌ها بیشتر است. تمثیل‌های به کار رفته در طبقات‌الصّوفیه اندک‌شمارتر از نوع استعاره است. غالب تمثیلات موجود در کتاب خواجه عبدالله از نوع «تمثیل‌استعاری» است. استعاره‌ها و تمثیل‌های کتاب خواجه عبدالله همچون تشبیه بیشتر در مناجات‌های او دیده می‌شوند.خواجه عبدالله نسبت به عرفایی همچون جنید و شبلی و بایزید و هجویری و قشیری و... بر موازین شرع تأکید بیشتری دارد و در مسائل شریعت مسامحه روا نمی‌دارد. همچنین خواجه عبدالله مسائل عرفانی را با شرح و بسط بیشتری همراه ساخته و نظریّات بدیع و جدیدی عرضه داشته‌است. برخی از عقاید و نقطه‌نظرات خواجه عبدالله انصاری برخلاف سایر عرفاست و یا در آثار سایر عرفا مشابه آن دیده نمی‌شود؛ از این جمله می‌توان به نظریات او پیرامون معرفت و شناخت، علم، دریافت و یافت، کرامت و ملامت اشاره کرد که خواجه عبدالله انصاری در هر یک از این مقولات صاحب نظریّات بدیع و بی‌نظیری است. به طور کلّی بیشتر سخنان خواجه عبدالله انصاری به ترتیب بسامد پیرامون بحث از معرفت و شناخت، علم، توحید، شریعت، طریقت وحقیقت، پیر و مسائل مربوط به پیر از قبیل زیارت و حرمت و خدمت پیران و مسائل تربیت مریدان، کرامت، سماع، ذکر و عنایت بوده است.سرچشمه‌های اصلی تفکر خواجه عبدالله، تعالیم قرآنی و احادیث نورانی نبوی و سیر? اولیای اسلامی است و تفکرات او چیزی خارج از عرفان اسلامی نیست. اندیش? او حول محور اسلام، قرآن و پیامبر عظیم‌الشأن اسلام، حضرت محمّدمصطفی می‌چرخد.

سیّد محمّد علی ریاضی یزدی، (1290-1360)در خاندانی روحانی دیده به جهان گشود. وی ملک الشّعرای دربار حضرت معصومه (س) بود و «ریاضی »و «قضایی» تخلّص می‌کرد.دیوان ریاضی یزدی شامل غزل‌ها، قصیده‌ها، منظومه‌ها، مثنوی‌ها و اخوانیات است که در مجموع 5056 بیت می‌شود.در این پایان نامه، نخست کوشش شده است تا شناختی از زندگی ریاضی یزدی ارائه شود ومفاهیم موجود در دیوان ریاضی مورد بررسی قرار گرفتهاست.از مهم ترین مفاهیمی که در دیوان ریاضی یزدی مطرح شده، عرفان و مفاهیم عرفانی از جمله توحید، معرفت، عشق، توکل، رضا ، شکر و... است که با تأثیر‌پذیری از آیات قرآن و احادیث مطرح می‌شوند. از دیگر مباحثی که در دیوان ریاضی یزدی به وفور دیده می‌شود، مدح و منقبت است که شاعر در آن به مباحثی چون ولادت، فضایل، مناقب ائمه اطهار و ... می‌پردازد. موضوع دیگری در دیوان ریاضی دیده می-شود،بزرگداشت مفاخر و مشاهیر علمی، ادبی و دینی است و در پایان به بررسی مضامین اخلاقی، اجتماعی و سایر موضوعات فرعی پرداخته می‌شود.

ولایت یکی از اصول دین اسلام است و در تصوّف به معنای قیام عبد به حق در مقام فنای از نفس است، بر این اساس، بزرگان طریقت مولویّه هم به این موضوع پرداخته اند؛ طریقتی که در واقع، یکی از مشهورترین طریقت های عرفان اسلامی در قرن هفتم هجری است که در قونیه رشد و نمو یافته است.در این رساله، بررسی همه جانبه دیدگاه بزرگان طریقت مولویّه پیرامون موضوع ولیّ و ولایت مدّ نظر بوده که به طور کلّی ابتدا به جایگاه ولیّ و ولایت در متون اسلامی و عرفانی و سپس به آشنایی با بزرگان مولویّه پرداخته و در ادامه به مبحث ولیّ و ولایت در آثار فارسی بزرگان مولویّه توجّه شده است. در بخش بررسی دیدگاه های بزرگان طریقت مولویّه، موضوعاتی از قبیل: ضرورت وجود اولیاء، نحوه ارتباط با اولیای الهی، مراتب اولیاء، خصوصیّات مختلف اولیای الهی و مباحث دیگر بررسی شده است.بزرگان طریقت مولویّه با نگاهی دقیق، زوایای پنهان موضوع ولیّ و ولایت را آشکار کرده اند. آنان اولیاء را منوّر به نور حق می‌دانند که جایگاهی غیر قابل قیاس با دیگران دارند. بزرگان مولویّه، دارای عقایدی واحدند و همه آن ها نظرات یکدیگر را تأیید می کنند، البتّه ممکن است که گاهی در نوع بیان و شیوه نگرش، با هم متفاوت باشند، امّا این به معنای اختلاف در اندیشه آنان نیست؛ بلکه با مطالعه آثارشان، اتّفاق نظر در بین آراء و تفکّراتشان نمایان می گردد.

نورالدّین عبدالرّحمن جامی ( شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری ) از سرامدان زبان و ادب فارسی است. وی درزمینۀزبان و ادب فارسی و عربی دارای تألیفاتی به نظم و نثر است. در زمان جامی مباحث و مسائل کلامی در بین اندیشمندان رواج داشت و به سبب اهمیّت این علم در شناخت دین و دفاع از آراء و عقاید دینی هرکدام از آنان که دارای تألیفاتی بودند به طرق مختلف به بیان این اندیشه‌ها می‌پرداختند تا باعث رواج و تحکیم عقاید خود در بین مردم شوند. جامی نیز بنا به دلایل مختلف در آثار خود به بیان اندیشه‌های کلامی پرداخته است. در این تحقیق آرای کلامی جامی با تکیه ‌بر دیوان وی موردبررسی قرارگرفته است. به دلیل اینکه این اثر وی سه دورۀ زندگی این شاعر یعنی دوران جوانی، میان‌سالی و پیری شاعر را در برمی‌گیرد بهتر می‌توان عقاید این شاعر را در باب مسائل کلامی روشن ساخت. طبق بررسی‌های صورت گرفته باید گفت که جامی در دیوان خود بیشتر به مباحث توحید و انواع آن، و مباحثی چون جبر و اختیار، قضا و قدر، توکّل، شفاعت، توبه، ذات خدا، جوهر و عرض، نبوّت، امامت و مسائل مربوط به آخرت پرداخته است. جامی در بیشتر اعتقادات خود بر مسلک اشاعره و ماتریدیه است چه این دو مسلک ازنظر اعتقادی بسیار به هم نزدیک‌اند. وی در مسائلی چون شفاعت و وعد و وعید دیدگاهی مانند امامیّه و اشاعره دارد. در مسألۀ لطف و عینیّت ذات و صفات دیدگاه جامی چون امامیّه و عرفا است ولی در این مورد نمی‌توان به‌طور حتم گفت که جامی نظر امامیّه را پذیرفته است زیرا جامی شاعری است عارف و شاید دیدگاه عرفانی وی در این زمینه غالب بوده است.