جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله نگاشته حاضر کنکاشی در چیستی کلمات به کار گرفته شده در میراث مکتوب امامیه از پایان زندگانی ائمه اطهار علیهم السلام و دست یابی به مقصود آنان می باشد؛ از این رو واژه شهادت و بررسی رابطه آن با واژگان قتل، موت و وفات محور این پژوهش است. فرآیند این پژوهش نشان می‌دهد هرچند در برخی تعابیر واژه قتل، موت و وفات نقش آفرینی می‌کند، اما بررسی مفهومی واژه شهادت نشان می‌دهد، مقصود از به کارگیری واژگانِ جانشین، نفی مقومات مفهومی شهادت نمی‌باشد، بلکه تطور رقیق مفهومی این واژگان در زمانه‌های پسین به انحصار یافتن هر یک، در مفهومی ویژه و بار معنایی خاص انجامیده است و بر این اساس نمی‌توان تلقیِ عصر جدید را بر مفاهیم دوره‌های گذشته تحمیل و برداشت‌های غیرواقعی از آن واژگان، همانند انکار شهادت برخی از معصومان را از گزاره های تاریخی و حدیثی نتیجه گرفت و این مسئله که جزء باورها و عقاید امامیه است به چالش کشید.

با ختم رسالت، انگاره ختم ارتباط انسان توسط فرشتگان با عالم غيب،گونه‌اي از تبيين حقيقت خاتميت به شمار آمد؛ اما دلايلي استوار از وجود ارتباط ميان انسان‌ها و خدا با واسطة فرشتگان گزارش مي‌‌دهد. زير بناي چرايي لزوم اين پيوند به درک مسئلة هدايت و جايگاه امام باز می‌گردد. وجود آموزه‌هايي در شيعه که به موضوع گفتگوي فرشتگان با پيشوايان آن و حتي ديگران تأکيد دارد، در اولين مواجهه، اين پرسش را مطرح می‌کندکه باور به ارتباط ملائکه با انسان پس از ختم نبوت باوري اختصاصي به شيعه است يا در درون مايه‌هاي معارف اهل سنت مي‌‌توان چنين باوري را پيگيري نمود؟ پرسش از چگونگي دلالت آموزه‌هاي اهل سنت در اين مسئله و گونه‌هاي تقارب و تباعد مفهومي‌‌آن، در دو فرهنگ شيعي و سني. اين پرسش‌ها هم دقيق از اصل اين مسئله را آشکار مي‌‌نمايد. شيوه‌هاي تحديث و تفاوت آن با نبوت و رسالت از موضوعات ديگري است که جستار در آموزة تحديث را ضرورت مي‌‌بخشد. از اين رو، در اين نوشتار پس از مروري کوتاه بر مسئلة تحديث نزد اهل سنت و امکان ارتباط ملائکه با انسان پس از ختم نبوت؛ ديدگاه‌هاي مطرح نسبت به تفسير محدث و به‌ويژه تمايز محدث با نبي و رسول از نگاه شيعه مورد بررسي قرار گرفته است

سوال اصلی مشترک در اسلام و مسیحیت آن است که ارتباط خدا با بشر در دوره پسامسیح و پسانبی چگونه می‌باشد و محتوای این پیوند پاسخ گوی چه نیازی است و چه اموری را شکل می‌دهد. آنچه هدف گذاری برای شناخت‌یابی دقیق به این مسئله را فراهم می سازد، نخست بررسی سرآغاز آموزه تحدیث و چیستی مفهومی آن و تفسیر صورت یافته از چگونگی پیوند آن با سایر آموزه ها بویژه خاتمیت در دستگاه معرفتی روایات و اندیشه شارحان می باشد، حرکت در این مسیر زمینه گام نهادن دقیق در تبیین فرآیند و تحلیل کارکرد تحدیث را شکل می دهد. اهمیت این بررسی از آن روست که در اسلام و بویژه در نگاه اعتراضی به ادعای تحدیث در دوره ختم نبوت، همسانی جایگاه امامت با نبوت باطن تفکر امامیه پنداشته شد و تفاوت نهادن در نام، تنها ره زنی برای فرار از اشکالات، القاء گردید؛ این در حالی است که میراث روایی امامیه چنین انگاره ای را بر نمی تابد. در سوی دیگر تحدیث در آموزه‌های اهل سنت هر چند بازتاب مناسبی داشته، اما کمتر می‌توان نگاهی نقادانه به خوانش اسلام سنی از این آموزه را در میان کلمات اندیشوران رصد کرد. حاصل کنکاش در منابع اولیه و اصیل و شکل دهی به خانواده روایات و گزارش ها نشان می‌دهد، تحدیث آموزه ای مشترک در میان معارف اسلام شیعی و اسلام سنی است. در خوانش شیعی، تحقق تحدیث به استمرار ارتباط فرشتگان با جانشینان پیامبر(صل الله علیهم) در دوره خاتمیت در مسیر شکل دهی به مراحل برتر هدایت انجام می‌یابد. این پیوند(ارتباط فرشته با محدث) هرگز در اندیشه پیشوایان امامیه به معنای دریافت تکمیلی شریعت یا احکامی نو تلقی نشده است و در حقیقت به تکامل روحی و معنوی فردی و جمعی امت معطوف می‌باشد، که از آن می‌توان به دستگیری تکاملی معرفتی و معنوی یاد کرد. نگاشته حاضر در اثبات این گزاره افزون بر مباحث تاریخ کلامی، به طرح مباحث لغوی، تفسیری، رجالی، حدیثی و کلامی پرداخته است. این در حالی است که در معارف روایی اهل سنت تبیین دقیقی از ماهیت و کارکرد این آموزه ارائه نشده است و اندیشوران آن سامان، کارکرد این آموزه را به القاء تکمیلی شریعت و الهام احکامِ مسائل مستحدثه سوق داده اند و در حقیقت جایگاه مناسبی را برای آن در پیوند با خاتمیت نگزیده‌اند. مسیحیت نیز که ریشه ها و اندیشه‌های اساسی آن در مسیر تاریخ تکامل یافته، خلاء نداشتن منبعی مستقل و همچنین تقریری بدون خدشه از آن منبع نانوشته در زمانه مسیح را با نقش دهی پررنگ به روح القدس در قالب الهام به نویسندگان عهد جدید و حجیت سنت کلیسا و عصمت سخنان پاپ، پاسخ گفته است.در مجموع مقارنه خوانش شیعی و سنی از آموزه تحدیث افزون بر تأکید تفاوت‌هایی در ماهیت و فرآیند تحدیث، بر تمایز کارکرد آن در منظومه تفکر و اندیشه این دو مکتب اصرار می‌ورزد. ترابط تحدیث در اسلام و فیض مسیحی از وجود دغدغه ای مشترک در خوانش سنی و نگاه مسیحی در دوره پسا مسیح و پسا نبی پرده بر می‌دارد، مسئله ای که در نظام تفکر شیعی با پذیرش نصب و نص الهی نسبت به جانشینان نبی از پیش چاره جویی و افزون بر انتقال کامل شریعت به اوصیاء رسول خدا(صل الله علیه و آله و سلم) و مرجعیت علمی و دینی ایشان، نیازهای معنوی در مسیر رشد اسلامی با تدارک جایگاه و نهاد امامت، پاسخ داده شده است. کلمات کلیدی: تحدیث، هدایت، امامت، فیض، وحی، الهام، خاتمیت، روح القدس، فرشته.

مسئله‌ی امامت یکی از آموزه‌های بنیادین اعتقادی امامیه است. یکی از اوصاف امام در اعتقاد شیعه، داشتن علم ویژه است. در طول قرن‌ها، گستره‌ی این علم و منابع آن از سوی عالمان با مشرب‌های متفاوت تبیین و بررسی شده است. این اثر در 22 مقاله، علم امام را در کلام اسلامی، فلسفه و عرفان اسلامی، معارف وحیانی و در نگاه اهل سنت و مستشرقان بررسی کرده است.

واکاوی و نقد دیدگاه مفسران در حیطۀ عصمت قابل اثبات از آیات سه و چهار سوره نجم محور مقاله پیش روست. به اجماع مفسران، پیامبر اسلام (ص) مصداق آیه می­باشد. گروهی آیه را بیان­گر اثبات عصمت جزیی و گروهی آیه را واگویی از مقوله عصمت­شمولی ایشان در گفتار دانسته­­اند. دیدگاه عصمت جزیی شامل دو محور است: نخست حیطه قرآن و وحی و دوم تطبیق بر گفتار رسول خدا (ص) در مسأله جانشینی و امامت. برخی مفسران نیز پس از بازگویی دلایل مختلفِ اشاره­کننده به عصمت جزیی و کلی، برآیندی روشن از مفهوم آیه ابراز نکرده­اند. متن حاضر پس از واکاوی دیدگاه­ها و دلایل آن­ها و بررسی ریشه تفاوت نگاه­ها، با توجه به قراین داخلی و خارجی، نمایان خواهد ساخت که دلالت این دو آیه بر عصمت فراگیر گفتاری اثبات­پذیر و مطابق با قواعد است.

معرفت و شناخت از مفاهیم بدیهی و غیرقابل تعریف است. معرفت نزد امیرمؤمنان علیه السلام امری ممکن و مطلوب است و علم حد نهایی تمامی فضیلت­هاست و انسان در تمام کارهای خویش نیازمند معرفت است. کاوش در کلمات امیرمؤمنان علیه السلام در مصادری چون نهج البلاغه و غرر الحکم پژوهشگر را به واژه­‌های جانشین و هم نشین با علم و معرفت، رهنمون می­‌سازد. از منظر امیرمؤمنان علیه السلام نه تنها معرفت ممکن است بلکه می­توان به درجات مختلفی از معرفت، با ابزارهای متفاوتِ معرفتی دست یافت. بدین روی در نگاه امیرمؤمنان علیه السلام امکان معرفت ثابت و فراتر از امور مادی است و از طرق مختلفی چون حس، عقل، شهود و ... حاصل می­­‌شود. نوشته حاضر با روش کتابخانه­‌ای می­‌کوشد با رویکرد تحلیلی با نگاهی به فرمایشات امیرمؤمنان علیه السلام بخشی از مهم­ترین مباحث معرفت­شناسی را از دریچه سخنان آن امام همام مورد کاوش قرار دهد. از این رو پس از تعریف معرفت، به بررسی امکان معرفت و انواع آن پرداخته شده، سپس از منابع معرفت و ارزش معرفتی آنها سخن گفته‌ایم.

از میان آموزه های قرآنی که نقشی اساسی در مجموعه معارف الهی و زیربنایی برای شناخت انسان و معارف پیوند یافته با او دارد، موضوع روح از جایگاهی ویژه برخوردار است. نگاشته حاضر در تلاش است با روشی توصیفی‑ تحلیلی و با رویکری اجتهادی به بررسی آیاتی که در آن واژه روح به کار رفته است بپردازد. برای برداشت دقیق تر از آیات، با دسته بندی آیات روح، به تبیین هر یک از گروه های آیات با استمداد از دیگر آیات، اقدام و آنگاه با لحاظ ترتیبی مشخص، در سیر هر بخش به رابطه هر یک از شاخه ها با سایر آیات اشاره رفته است. برآیند این فرآیند اقرار به اشتراک معنایی روح در قرآن با دو مؤلفه حیات و اکمال، بعلاوه پذیرش وجود مراتب و مدارج گوناگون در این حقیقت است.

فرشته در جهان بینی قرآن دارای نقش و جایگاه مهمی است. آنچه این نگاشته بدان می پردازد، مسئله امداد مومنان در نبردها و نصرت الهی به وسیله فرشتگان است. از این رو در مقاله پیش رو پس از مفهوم شناسی مَلِک، به تبیین مفهوم امداد و گونه های معرفی شده از آن در آیات پرداخته و سپس شان نزول آیات 124 و 125 آل عمران و آیه نهم انفال و چگونگی امداد فرشتگان و کیفیت آن و اختلاف دیدگاه های مطرح در این مسئله مورد بررسی قرار گرفته است. امکان حضور و نبرد فرشتگان با دشمنان و انحصار یا عدم انحصار آن به نبردهای صدر اسلام و تحقق امداد الهی توسط فرشتگان در طول حیات مومنان و استمرار آن از جمله مباحثی است که مطابق مبانی قرآنی و روایی بر محور تفاسیر قرآن پی گیری و به این نتیجه نزدیک شده است که مانعی مبنایی بر تحقق این گونه امداد و استمرار نصرت الهی، در طول حیات بشر وجود ندارد.

صفت علم و آگاهی در کنار عصمت دو مؤلفه اصلی شکل‌دهنده ویژگی‌های شخصیتی جانشین پیامبر از نگاه شیعه است. مکتب امامیه امام را علاوه بر عهده‌داربودن مرجعیت دینی و علمی دارای حق انحصاری الاهی در این حوزه می‌داند. این نگاه با توجه به جایگاه امامت در منظومه باورهای شیعه استحکام یافته است. چرایی این اعتقاد با نظر به ارتباط امام با عالم غیب و پذیرش مبادی خاص و الاهی برای امام پاسخ داده می‌شود. بر این اساس، نگاشته حاضر با رویکردی تحلیلی کوشیده است پس از تقسیم منابع دانش امام، با استناد به گزارش‌ها و روایات (فریقین) به آگاهی و علومی بپردازد که از طریق پیامبرn به امام علیj انتقال یافته است. مطابق رهنمود آیات و روایات، علم به احکام و حلال و حرام و همچنین علم به قرآن به واسطه پیامبر اکرمn به ائمه اطهارb منتقل شده است و امام نقش تبیینی و تفسیری در خصوص این موضوعات دارد. از مبادی دانش امام که رسول خداn در بهره‌مندی از آن یا انتقالش نقشی تعیین‌کننده دارد، می‌توان به آگاهی از ظاهر و باطن قرآن، کتاب الجامعة، الف باب و جفر ابیض اشاره کرد که نگاشته حاضر در مقام تبیین و تحلیل آن است.