جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مقوله‌های بنیادین در دین اسلام اصل عدالت است که رمز تراز و تعادل در عالم تکوین و تشریع قلمداد می‌شود. به باور دانشمندان این اصل نباید تحت عناوین دیگر مانند اصل مصلحت خدشه‌دار شود. در زمینۀ مصلحت نظریات و تعاریف مختلفی طرح شده است که غالب آن‌ها بر لحاظ خیر و نفع کلی تمرکز یافته است. اما دربارۀ نوع ارتباط مصلحت با عدالت کمتر سخن به میان آمده است که در آن‌ها نیز بحث عدول از عدالت در هنگامۀ مصلحت یا چربش مصلحت بر عدالت تحت عناوین ثانوی پررنگ شده است. اما در این مقاله حسب ترسیم و تقریری که از سازکار عدالت با مصلحت آمده است ایدۀ عدالت اقتضایی مطرح شده که در آن مصلحت از مقولۀ عدالت، البته از نوع عدالت اقتضایی، است و در آن نیاز نیست عدالت فدای مصلحت یا مصلحت فدای عدالت شود. در واقع، با توجه به اصل ربح معقول و روح معنایی مفهوم عدالت، احکام و دستورها، در صورت وحدتِ اصل موضوع، تابع شرایط موضوع است تا وضع حکم در موضع مقتضی آن صورت گیرد و مناسب‌ترین اقدام حسب شرایط رقم خورد. در واقع امور ثانوی و حکم تابع آن در گسترۀ اصل عدالت اقتضایی و تناظر عدالت و مصلحت است. در این گفتمان، عبور از مصلحت نه‌تنها عادلانه نیست بلکه فرد یا امر را وارد مقولۀ ظلم خواهد کرد.

نظریه توسعه معنایی الفاظ قرآن که به دیدگاه «روح معنا» معروف شده، به‌واسطه تجرید امور مادی و حسی، چنان معنای وسیعی به لفظ می‌بخشد که بسیاری از استعمالات معقول و غیرمحسوس آن را نیز حقیقت می‌شمارد. غفلت از بررسی ادله این نظریه، موجب سوء فهم‌های متعددی از سوی پژوهشگران گردیده است. در این مقاله ادله دو تن از بزرگ‌ترین مطرح‌کنندگان نظریه، یعنی فیض و علامه طباطبایی بررسی گردیده است. هیچ‌کدام از این دو اندیشمند این نظریه را به ممنوعیت استعمال مجاز در قرآن و یا تطابق عوالم مستند ننموده‌اند. هردو اندیشمند باوجود تفاوت در بیان نظریه و دلایل مطروحه، در استناد این نظریه به ادله عقلی و ظواهر برخی متون آیات و روایات اشتراک دارند. از استدلال بیان‌شده توسط ایشان معلوم می‌گردد این نظریه تنها در برخی الفاظ به‌کاررفته در آیات و روایات جاری است و اشکالاتی که برخی به‌زعم اجرای این نظریه در تمامی الفاظ مطرح نموده‌اند، موجه نخواهد بود.

امروزه ابعاد و آثار سوء تخریب محیط زیست، بر بشریت پوشیده نیست و اشخاص حقیقی و حقوقی ضمن درک بهتر نسبت به این موضوع، راهبردها و راهکارهای بیشتر را برای این مهم اتخاذ کرده‌اند. بازگشت به آموزه‌های آسمانی و رعایت توصیه‌های خداوند، یکی از مهم‌ترین و نافذترین راهکارها برای تعامل بهتر با محیط زیست است چرا که در جهان‌بینی دینی خالق هستی خداوند متعال بوده و ارتباط در هم تنیده میان عالم تکوین و تشریع وجود دارد و نسخه خالق برای زندگی کردن، در واقع نسخه نیک برای تعامل با محیط زیست هم قلمداد می‌شود و شامل مدیریت رفتار با آب، خاک، هوا و طبیعت ذی شعور هم می‌شود. به خصوص وقتی که این مهم از منظر اسلام و قرآن کریم بررسی شود که واجد شاخصه‌هایی همچون جامعیت، کمال و غنای معرفتی است. قرآن کریم کتاب جامع زندگی و هدایت انسان بسوی تأمین نیازهای دنیوی و اخروی اوست و در این تحقیق سعی شده ابعاد سبک زندگی در تعامل با محیط زیست از منظر آموزه‌های این کتاب شریف بررسی شود. این پژوهش در شش فصل سامان یافته است:در فصل اول: کلیات. فصل دوم: مبانی نظری سبک زندگی در تعامل با محیط زیست شامل مبانی هستی‌شناسی و مبانی انسان‌شناسی. فصل سوم: سبک زندگی در تعامل با آب شامل اصول و آموزه-های اخلاقی زیست محیطی آب. فصل چهارم: سبک زندگی در تعامل با هوا و ابعاد آن. فصل پنجم: سبک زندگی در تعامل با گیاهان. و فصل ششم: سبک زندگی در تعامل با زمین و کوهها.در راستای محیط زیست تحقیقات گوناگونی صورت گرفته اما تحقیق کامل و جامعی در راستای سبک زندگی در تعامل با محیط زیست صورت نگرفته لذا در این پژوهش سبک زندگی در تعامل با محیط زیست مورد بررسی قرار گرفته است.

هستی‌شناسی معنا در پیِ یافتن حقیقت و ماهیت معنای الفاظ و به بیان دیگر در جستجوی چیستی معناست. اندیشمندان غربی به این مسئله توجه کرده و نظریه‌های گوناگونی همچون نظریه مصداقی، تصوری، تصویری و... برای معنا مطرح کرده‌اند. با توجه به جایگاه ویژۀ این بحث در تفسیر قرآن و دانش اصول فقه و برخی مباحث کلامی، تبیین دیدگاه دانشمندان مسلمان دربارۀ آن ضروری است. به همین جهت در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، آرای دو تن از عالمان و مفسران برجستۀ شیعه، یعنی فیض کاشانی و علامه طباطبایی بازخوانی و تبیین شده است. با بررسی «نظریۀ روح معنا» که از نظریه‌های مهم ایشان در تفسیر قرآن است و هر دو مفسر بر آن اصرار دارند و اشتراکات فراوانی در دیدگاه آنان دیده می‌شود، اثبات شده است این نظریه که برخی در صدد به‌دست‌آوردن نظریه معنا از آن بوده‌اند، نمی‌تواند به عنوان «نظریه معنا» پذیرفته شود؛ زیرا پاسخی به پرسش چیستی معنا ارائه نمی‌دهد. نتیجه اینکه به‌رغم وجود عبارت‌هایی در آرای ایشان که نشان از تمایل به نظریۀ مصداقی یا تصویری معنا دارد، هر دو مفسر تنها نظریۀ ایده‌ای (تصوری) معنا را معتبر می‌دانند.

خدای متعال در آیه 52 سوره فرقان عبارتی تحت عنوان «جهاد کبیر» مطرح می‌فرماید که همین امر موجب شده در میان اصحاب تفسیر اختلافاتی پیرامون معنی این عبارت شکل بگیرد که با تحلیل واژگان و محتوا می‌توان پاسخ‌هایی برای آن به دست آورد؛ بر پایه انظار لغت‌شناسان پیرامون مفردات «جهاد کبیر» و با تحلیل مفسرین و شواهد قرآنی-روایی این‌چنین بدست می‌آید که مراد از جهاد کبیر «بکار بستن نهایت توان در برابر دشمن ظاهری و غیرظاهری به هر وسیله ممکن در جهت الهی با تأکید بر عظمت این تلاش» می‌باشد؛ آنگاه با تحلیل درون‌متنی سیاق و محتوای سوره فرقان در گام اول و تحلیل معانی عبارات آیه 52 با چینش مؤیدات و مبعدات مرجع ضمیر «به» مشخص می‌شود معنی این عبارت «جهاد فرهنگی، سیاسی، اخلاقی و ... با ابزار «عدم اطاعت از کفار در برابر هرگونه پیشنهاد»» می‌باشد.

منزلت و جایگاه اهل بیت(ع) در قرآن کریم یکی از موضوعاتی است که در نهج البلاغه از آن سخن به میان آمده است؛ موضوعی که توجه به آن از دو حیث «عترت شناختی» و «قرآن شناختی» مهم ارزیابی می شود. عبارت «فانزلوهم باحسن منازل القرآن» در خطبه 86 و «فیهم کرائم القرآن» در خطبه 153 دو شاهد موضوع اند که واکاوی دلالی و مفهومی آنها، از وجوه معنایی عمیق و دقیقی حکایت دارد که از نگاه بیشتر مترجمان و شارحان پنهان مانده و به تبع آن، به نکات معرفت شناختی آنها در حوزه منزلت اهل بیت(ع) اشاره نشده است. به نظر می رسد درنگ سندی درباره «فیهم کرائم القرآن» و نسخه پژوهی آن هم مغفول مانده است. نویسنده در این مقاله می کوشد با پردازش شواهد یادشده، تصویری درست و شایسته از منزلت قرآنی اهل بیت(ع) در کلام امیرمؤمنان ارائه دهد.

موضوع مشترک در آیه 7 سوره آل عمران و خطبه اشباح سخن در مورد راسخان در علم است. ظاهر آموزه های روایی حکایت از آن دارد که مصداق راسخان در علم، تنها معصومین علیهم السلام باشند که نشان می دهد نظر برخی از دانشمندان اسلامی مبنی بر وسعت مصداقی راسخان در علم چندان دقیق نباشد. همچنین علم به تاویل موضوع دیگری است که از ظواهر آموزه های دینی نوعی تعارض ظاهری برمی آید. به عنوان مثال در حالی که ظاهر خطبه اشباح موید این نظر است که راسخان در علم از تأویل آگاهی ندارند، اما قرائنی وجود دارد که با این دیدگاه در تعارض است. در این نوشتار با تفسیر صحیح آیه و آوردن نظرات مخالف و نقد آنها، نظری مناسب ارائه می شود بدین بیان که اگرچه حسب آیه مذکور و خطبه اشباح راسخان، مُشرف به علم تاویل نیستند اما خداوند بر معصومین علیهم السلام این علم را افاضه کرده است. چگونگی این موضوع در مقاله فراروی مورد تحلیل قرار گرفته است.

هستی از نگاه قران دارای اوصافی مانند هدفمندی، ذی‌شعوری، نظم، و قدسیت می‌باشد. درک هر یک از این اوصاف می‌تواند آثار قابل توجهی در تعامل با محیط زیست داشته باشد. افزون بر این میان انسان که مانند سایر اجزای هستی هدفمند آفریده شده است و طبیعت که در مسیری هماهنگ با سیر کمالی انسان در حرکت است، ارتباط معناداری حاکم است. بنابراین تعاملی نیک با محیط زیست، به معنای هماهنگ شدن با جریان هستی در مسیر تکوینی آن است و این مهم تأثیر بسزایی در سعادت و کمال انسان می‌تواند داشته باشد. از این رو هستی شناختی و نقش آن بر تعامل بشری با محیط زیست موضوعی است که این مقاله آن را پی گرفته است.

میزان اتکا و اطمینان به ظواهر قرآن و نقش روایات در این مهم، از مبانی زبان شناختی قرآن کریم است و همواره حجم درخوری از مباحث اصولی و هرمنوتیکی را به خود اختصاص داده و می دهد. در این مقاله در صدد هستیم موضوع مذکور را نه صرفا با رویکرد اصولی یا هرمنوتیکی، بلکه در پرتو آموزه های نهج البلاغه بررسی کنیم. در آموزه های امیرمومنان علی علیه السلام با دو دسته از بیانات مواجه هستیم. دسته اول شواهدی که ممکن است از آنها حجیت ظواهر قرآن و استقلال آنها در فهم و استنباط برداشت شود و دسته دوم شواهدی که در آنها ذو وجوه بودن قرآن یا نیازمندی به اهل بیت علیهم السلام در فهم مطرح و ممکن است از آنها عدم حجیت ظواهر قرآن و عدم استقلال آیات در فهم و تفسیر برداشت شود. با بررسی هر دو دسته از شواهد و ارائه تقریرات و نقدهای مطروحه، چنین به نظر می رسد نه از شواهد دسته اول که ناظر به استقلال و معیاریت قرآن در فهم و حجیت آنند، می توان به پذیرش حجیت ظواهر قرآن رای داد و نه از شواهد دسته دوم که ناظر به ذو وجوه بودن قرآن و نیازمندی فهم آن به اهل بیت علیهم السلام و قیومیت آنان است، می توان نفی حجیت ظواهر قرآن را نتیجه گرفت. هر چند دست کم می توان گفت که شواهد دسته اول ناظر به حجیت فهم در نصوص و محکمات و شواهد دسته دوم ناظر به ضرورت رجوع به روایات درباره مجملات و متشابهات هستند. نویسنده بر این باور است که ظواهر قرآن پس از فحص و یاس از قرائن (نه الزاما قرائن روایی) حجیت دارند و می توان به آن معنا اتکا کرد که تفصیل آن در این تحقیق خواهد آمد.