جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خودانگیختگی، مفهوم اصلی در مبحث آزادی در نظام فلسفی کانت و لایب‎نیتس است. لایب‎نیتس این مفهوم را شرط ضروری آزادی و اختیار می‌داند و عموماً آن را در جایگاه نفی و ردّ هر نوع ضرورتی تعریف می‎کند. طبق نظر لایب‎نیتس هر جوهری صرفاً علّت حالات خودش است؛ بنابراین هر تغییری که در آن رخ دهد به گونه‎ای خودانگیخته حادث می‎شود. مفسّران فلسفۀ لایب‎نیتس، دو نوع خودانگیختگی را در فلسفۀ او مشخّص کرده‌اند: خودانگیختگی مونادی و خودانگیختگی عامل. کانت از سنّت لایب‎نیتسی این دیدگاه را پذیرفت که خودانگیختگی نه‎ تنها اصل درونی عمل است، بلکه ذهن را جوهر اندیشنده می‎شناساند، اما با معرّفی دو نوع خودانگیختگی مطلق و نسبی، این مفهوم را تبیین می‎کند. فاهمه وقتی به متعلّق تجربه‎ای که باید در مقولات آورده شود، ارجاع می‎کند به صورت نسبی خودانگیخته است. عقل در قانون‎گذاری، پیروی و ترویج قانون اخلاقی مطلقاً خودانگیخته است، اما همین عقل وقتی در تأثیر اصول ناهمگون و تجربی طبیعت حسّی باشد، به شکل نسبی خودانگیخته است. قوّۀ حکم نیز وقتی بتواند تنها به متعلّق تجربۀ واقعی ارجاع شود، به صورت نسبی خودانگیخته است.

این پژوهش با هدف بررسی بحران اخلاقی از منظر روشنفکران ایرانی-مسیحی درصدد آن برآمده است که بحران اخلاقی را در جایگاه‌های مختلف و موقعیّت‌های گوناگون شناسایی نماید. در این پژوهش، ابتدا مخاطب بحران اخلاق فردی و سپس بحران اخلاق اجتماعی و روشهای مقابله و برخورد با این بحران را بررسی می‌کند. و سپس از منظر اندیشمندانی چون استاد ملکیان و دیگر اندیشمندان ایرانی و الهی دانان مسیحی چون هانس کونگ و دیگر الهی دانان مسیحی به این مسئله می‌پردازیم. فساد اخلاقی در تمامی جوامع وجود داشته و در طول تاریخ عده‌ای از افراد هر جامعه به آن مبتلا بوده‌اند، امّا بحران اخلاقی که وضعیت بسیار شدید و ناگوار فساد اخلاقی است، ابتدا از غرب آغاز شده و در طول چند دهه کشورهای غربی را فراگرفته است. آثار این بحران حتی دیگر کشورها را نیز به شدّت تهدید نموده و گرایش‌های مذهبی افرادی را تحت تأثیر قرار داده است. بحران اخلاقی یک امر بدیهی است که تمام آسیب‌های اجتماعی، ریشه در بحران اخلاقی و ضعف اخلاق در جامعه دارند. مفاهیمی چون مشارکت، وفاق، همبستگی ملی، اخلاق اجتماعی و فضیلت‌های سنتی روزبه‌روز از معنای واقعی خود دورتر می‌شوند. در چنین اوضاع و احوالی، تلاش برای تحقق آرمان‌های بشری، دستیابی به امنیت، سعادت، استقرار عدالت و سایر ارزش‌های انسانی و اجتماعی عقیم می‌ماند و به جای آنها، تضاد و تعارض، خشونت، خصومت، جنگ و گرایش به ضد ارزش‌ها و رذیلت‌های اخلاقی گسترش می‌یابد و به عبارتی، ارزش‌های اخلاقی، رنگ می‌بازند. در گذشته بیشتر اخلاق فردی حاکم بود و هرکس برحسب تربیت خانوادگی، معتقدات مذهبی و رعایت ارزش‌های قابل قبول تا اندازه‌ای حد خود را نگه می‌داشت، ولی در دوران جدید، معیارهای گذشته دگرگون شده و تراکم جمعیت در شهرها، همه را نسبت به همدیگر ناشناس کرده و بر نیازها و برخوردها افزوده است. در پایان، راهکارهای جلوگیری از این بحران اخلاق فردی و اجتماعی جهت کاستن از درد و رنج و دستیابی او نیز به اخلاق حرفه ای مطلوب که در مقابل غیر اخلاقی زیستن است که بشر همواره از آن رنج برده است، پیشنهاد گردیده است.

از ابتدای خلقت بشر تاکنون، در تمامی ادیان الهی و غیر الهی، انسان معتقد، در عابدانه ترین نقش عبودیت خویش در محضر معبود به عنصر عبادت و از آن میان در خالصانه ترین شکل آن به دعا رسیده است. سخن به گزاف نیست اگر دعا را لب بندگی بدانیم چرا که در تعمقی عمیق یک دعای حقیقی و کامل، مشمول تمامی عناصر خلوص و ایمان است. این مسئله که یک دعا کننده ی واقعی در حین این رویارویی با معبود خویش، تا چه حد با اخلاقیات و مسائل مربوط به کسب فضایل آن و خودسازی درگیر می شود و چه میزان دعا باعث می شود داعی به رشد اخلاقی خویش بیافزاید و از طرف دیگر اینکه این رشد اخلاقی در رشد و تعالی محتوای دعای داعی تا چه اندازه تاثیر گذار است قابل تحلیل و بررسی می باشد. دعا امری معنویست و انسان در برخورد با معنویات به چالش با خویشتن بر می خیزد.

مطابق نظر لایب نیتس، تعداد نامتناهی از جهان‌های نامتناهی وجود دارند که خداوند بهترین آن‌ها را برای خلق کردن انتخاب می‌کند. خود لایب نیتس از فاهمه‌ی الهی به‌مثابه‌ی قلمرو واقعیت‌های ممکن سخن می‌گوید. تاکنون تفاسیر متعددی از جهان‌های ممکن ارائه شده است. در میان این دیدگاه‌ها، دیدگاه‌ فیلسوفان تحلیلی اواخر قرن بیستم از اهمیت شایانی برخوردار است. برخی از این فیلسوفان با نام طرفداران ارجاع مستقیم، به این‌همانیِ بین جهانی درباره‌ی این نظریه قائل‌اند. این‌همان بین جهانی می‌گوید چگونه یک فرد می‌تواند در تمام جهان‌های ممکن، هویت خود را حفظ کند. مدافع این نظر سول کریپکی است. در این مقاله، ما دیدگاه لایب نیتس را در ارتباط بین واقعیت و فردیت، در پرتو برخی نظریات معاصر در مفهوم جهان‌های ممکن، بررسی نموده‌ایم. در این‌جا، بیان کرده‌ایم که آثار لایب نیتس در پرتو برخی از این دیدگاه‌ها، زمانی که مورد آزمون قرار گیرند، خوانش متفاوتی از آنچه که در تلقی سطحی از این آثار است پیدا می‌کنند. با وجود این، نظرات لایب نیتس و کریپکی در نهایتِ اختلاف قرار می‌گیرند، زیرا از نظر لایب نیتس، ذات فرد شامل تمام محمولات خود است و هیچ تمایزی بین خصوصیات عرضی و ذاتی نیست، اما از دید کریپکی، آنچه برای فرد ذاتی است خصوصیات منشأ آن است.

عمده گزاره های عرفان اسلامی توصیفی از دو موضوع است: 1- «تجلیات الهی و تعینات اسمایی حق تعالی» 2- «صاحب مقام تجلیات وتعینات الهی» یا همان «انسان کامل». از جمله اوصاف عینی انسان کامل «ولایت» است. به تعبیر دیگر انسان کامل ولی الله است. ولی الله مظهر جامع است که تجلیگر تمام ذات حق و مظهر اتم واعظم حق تعالی است.واین رساله به بیان دیدگاه حکیم ترمذی از اندیشمندان اهل تسننو سید حیدر آملی از اندیشمندان شیعه به مسئله ولایت پرداخته است . اساس نظریه ولایت حکیم ترمذی بر مفهوم حق الله استوار است .کسانی که این حق را رعایت می‌‌‌کنند دو گروهند: ولی اللهکه جز خدا را مراعات نمی کند و جز به او تعلق ندارد و این همان عبودیت استو ولی حق الله که با انجام تکالیف شرعی منتظر نتیجه کار خود از سوی خدا هستند.به نظر ترمذی وظیفه انبیاء با پایان جهان و آغاز قیامت به پایان می‌رسد اما ولایت تا ابد ادامه دارد . و همان‌گونه که هر چیزی آغاز و انجامی دارد، ولایت نیز آغاز و انجامی دارد که انجام و پایان ولایت در وجود ولی خاتم تحقق می‌پذیرد که او را خاتم اولیاء می‌نامند «خاتم اولیا در واقع، همان خاتم انبیا»و حقیقت محمدیه است. وجامع همه ی کمالات وفضایل اولیای پیشین بوده و حائزنردیک ترین رتبه به خاتم انبیا ست.وی در آخر الزمان وهنگام زوال دنیا وهم زمان بامهدی (ع) می آید.نظریه ولایت حکیم ترمذی بر آراء دیگر اندیشمندان بزرگ نیز تاثیر بسیاری نهاده است. از جمله آرای ولایی ابن عربی را متاثر از وی دانسته اند. ابن عربی ختم ولایت را به ختم ولایت عامّه و ختم ولایت محمدیه تقسیم می‌کند و حضرت عیسی (ع)را خاتم ولایت عامّه مطلقهوخود راخاتم ولایت مقیده می‌داند.سید حیدر پس از تعریف نبوت ، رسالت و ولایت ، به تبیین نسبت انها پرداخته، می‌‌فرماید: نبوت اطلاع از حقایق الهی از حیث علم و بیان است و رسالت اطلاع بر آنها از حیث کشف، عین، ذوق و وجدان می‌‌باشد. و ولایت اطلاع بر معرفت ذات، صفات و اسماء بالذات است.انبیا همان اولیایی هستند که در حق فانی گشته و به آن بقا یافته اندپس باطن نبوت، ولایت است و آن بر دو قسم است: عام و خاص. ولایت عام شامل همه کسانی می‌‌شود که به خدا ایمان آورده و بر حسب مراتب خود عمل صالح انجام می‌‌دهند؛و دوم مشتمل بر سالکان به منزل رسیده است هنگام فنا آنها در خدا و بقایشان به او» به تعبیر سید، خاتم ولایت کسی است که پس از او هیچ ولیی به مقام او نرسد و از راه عقل، نقل و کشف، اثبات می‌‌کند حضرت عیسی (ع)نمی‌تواند خاتم ولایت مطلقه باشد ویخاتم ولایت مطلقه را حضرت علی‌بن ابی‌طالب (ع)می‌‌دانند و اطلاق خاتم ولایت مقیده را جز بر حضرت مهدی (ع)صحیح نمی‌دانند.می‌‌‌توان اینگونه در نظر داشت که ولایت مورد نظر هر دو عارف مذکور همان ولایتی است که مدنظر و مورد قبول تشیع بوده و قابل انطباق به ائمه اطهار می‌‌‌باشد. و به قول هجویری با اینکهجمله مشایخ اندر حکم اثباتولایتموافق‌اند، اما هر کسی به عبارتی دگرگون بیان این ظاهر کرده‌ است.

نظریه عدل الهی در اسلام با فرقه کلامی معتزله شناخته می شود. این گروه به همراه فرقه کلامی امامیه به عدلیه نیز معروفند. مهم ترین نظریات این گروه دفاع از اراده آزاد در خدا و انسان، حسن و قبح ذاتی افعال، نفی شر و ظلم از ساحت الهی، نفی اراده گزافی از خداوند، وجوب نظام اصلح و موارد دیگری است که مقدمه اثبات عدل الهی قرار می گیرند. بر طبق نظر معتزله اعلام اینکه خدا عادل است مرادف با این است که بگوئیم او نه بد است و نه بد را انتخاب می کند. تمام اعمال خدا خیر است. خدا باید بهترین حالت ممکن را برای مخلوقاتش فراهم کند. از طرف دیگر لایب نیتس در غرب با کتاب عدل الهی (تئودیسه) به دنبال توجیه عدالت الهی است. نظریات او هم در این قسمت به معتزله بسیار نزدیک است. در مورد اراده آزاد و اختیار او به مشابهت خدا و انسان نظر دارد. عقیده به حسن و قبح ذاتی افعال، نفی اراده گزافی از خدا، بهترین جهان ممکن و نظام خوش بینی از جمله نظراتی است که او در آثار خود بیان می کند. در این مقاله به مقایسه این دو طرز تفکر پرداخته می شود.

«تسبیح» به معنای تنزیهی است که توأم با علم و آگاهی باشد و از روی قصد صورت گیرد و تسبیح خداوند به معنای منزّه دانستن او از عیوب و نقایص امکانی است. «حمد» نیز به معنای ستایش فعل جمیل اختیاری است. وجه تقارن «حمد» و «تسبیح» در آیات مورد نظر این است که موجودات، با صفاتی خدا را حمد می گویند که محدود به حدود خود آنان است، ولی ذات خداوند منزّه از هر محدودیّت است. بنابراین، آمدن «حمد» و «تسبیح» در کنار هم، برای اِشعار به این است که خداوند از حمد حامدان منزّه است. در این مقاله، محدودة بررسی تسبیح موجودات، تنها موجودات غیر ذی شعور، یعنی جمادات، نباتات و حیوانات است که در ظاهر امر این گونه به نظر می رسد که این سه دسته از موجودات، فاقد علم و ادراک می باشند، چراکه تسبیح و عبادت موجودات صاحب عقل، یعنی انسان، جن و فرشته نیاز به توضیح ندارد و برای همه قابل پذیرش است. بر این اساس، به سه دیدگاه اصلی در باب تسبیح این موجودات پرداخته شده که از میان این سه دیدگاه، دیدگاه سوم برگزیده می شود که به ارادی، آگاهانه و حقیقی بودن تسبیح این موجودات اعتقاد دارد و فهم و نطق که در آیات قرآن به آن اشاره شده، دلیل بر این مطلب گرفته می شود.

مساله اختیار از مهم ترین مسایل مورد توجه لایب نیتس است. او از این مساله تحلیلی را ارایه داده است که در آن می خواهد نشان دهد انسان و خداوند به معنای مشابهی مختارند. او در راستای ارایه راه حل خود برای مساله اختیار نکات مهمی را مطرح کرده و مورد بحث قرار می دهد که از جمله آنها تمایز میان ضرورت شرطی و ضرورت مطلق و نظریه جهان های ممکن است. در این مقاله نشان داده می شود که تلاش لایب نیتس برای مساله اختیار خود دشواریهایی را به دنبال خواهد داشت و در نهایت به موجبیت افعال انسانی منجر خواهد شد.