جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوگرایی دینی در ایران معاصر، از زمان پیدایش تاکنون چهار نسل متفاوت را تجربه کرده است: نسل اول از دوران مشروطه تا ابتدای دوره رضاشاه، نسل دوم در دوران پهلوی اول تا اوایل دهه 1330، نسل سوم از کودتای 28 مرداد 1332 تا انقلاب اسلامی، و نسل چهارم از دهه 1360 تاکنون. این مقاله که با روش کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی سازماندهی شده، در پی پاسخ به این پرسش است که کدامیک از این چهار نسل تأثیر حیاتی و ویژه بر تداوم جریان نوگرایی دینی در ایران داشته است. یافته‌ها مؤید آن است که افکار نواندیشانه نسل اول، در همان دوران، با افول مشروطه به محاق رفت؛ اما نسل دوم که صبغه قرآن‌گرایی آن برجسته‌تر از سایر ویژگی‌های فکری‌اش بوده است، هرچند تکاپوهای نوآورانه آن به دلیل شرایط سیاسی حاکم در دوران رضاشاه چندان به بار ننشست، ولی راهی را به منظور تداوم مسیر نوگرایی دینی در ایران برای نسل سوم و چهارم گشود. به عبارت دیگر، تأثیر نسل دوم نوگرایی دینی به دلیل آنکه مسیر نواندیشی دینی را با تکیه بر قرآن‌گرایی هموار نمود و موجب پیدایش جریان‌های فکری دینی در دهه‌های بعد گردید، از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

پژوهش حاضر شکاف‌هاى اجتماعى‌اى که زمینه سازپیدایش انقلاب گردیدند و متقابلا تأثیر انقلاب بر وضعیت شکاف‌هاى اجتماعى طى دو دهه اخیر به ویژه شکاف‌هاى مذهبى، قومى ـ مذهبى، طبقاتى، ارزشى، جنسیت و نسلى را مورد کاوش قرار مى‌دهد. مدعا این است که انقلاب از یک سو، فرآیند ادغام و یکپارچگى اجتماعى و ایدئولوژیک را تقویت و از بى‌ثباتى‌هاى حاد سیاسى جلوگیرى کرد و از سوى دیگر، سبب پیدایش یا فعال‌تر شدن برخى شکاف‌هاى اجتماعى گردید. شکاف‌هاى سیاسى ـ اجتماعى موجود و ویژگى‌هاى نهفته در آنها همچنان احتمال وقوع کشمکش‌هاى شدید، خشونت‌آمیز و بى‌ثبات کننده را با خود دارند؛ از این رو اگر همبستگى‌هاى اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و فرهنگى مورد توجه قرار نگیرد، احتمال سر برآوردن کشمکش‌هایى از درون این شکاف‌ها وجود دارد.

مفهوم گفتمان امروزه در بسیاری از رشته ها و رهیافتها از زبان شناسی گرفته تا ادبیات، فلسفه و علوم اجتماعی و سیاسی مورد استفاده قرار می گیرد. نظریه گفتمان یکی از نظریات جدید و تأثیر گذار در عرصه علوم سیاسی است. جامعه شناسان و علمای سیاست طی دهه های اخیر به شکل گسترده ای از این نظریه در تحلیل پدیده ها و ساختارهای اجتماعی و سیاسی بهره برده اند. از این رو، می توان آن را یکی از نظریات غالب در حوزه روش شناسی در «عصر فرامدرن» به حساب آورد. بدین جهت، شناخت پدیدارشناسانه این نظریه و پرداختن به زوایای مختلف آن می تواند ما را در فهم بهتر تحلیل های گفتمانی پدیده های سیاسی و اجتماعی یاری نماید. نوشتار حاضر در صدد است تا به بررسی پیشینه تاریخی، آبشخورهای فکری، مبانی معرفتی این نظریه، قدرت و توانمندی آن در تحلیل پدیده های سیاسی و اجتماعی و نیز نقدهای وارد بر آن بپردازد.