جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله بررسی سازوکار روایت منطق ‏الطیر از دیدگاه دو روایت ‏شناس ساختارگرا، گرماس و ژنت است. از یک سو، با طرح الگوی کنشی معناشناسانه گرماس و ساختار بنیادین تقابل ‏های دوگانه در این الگو، فرایند معناسازی و پیش ‏روی واحدهای روایت در منطق ‏الطیر تحلیل می ‏شود. همچنین نقش تقابل جفت ‏های متضاد همچون معنا و صورت، روح و جسم، لاهوت و ناسوت در شکل ‏گیری نقش ‏های کنشی این الگو تبیین می ‏گردد. از دیگر سو، بر اساس نظریه ژنت، سه سطح روایی داستان، روایت، روایت ‏گری و مولفه ‏های رابط این سطوح در متن منطق ‏الطیر نشان داده می ‏شود تا از دیدگاه ژنت، میزان روایت ‏مندی این اثر معلوم شود.

مفهوم «دیگری»، از وجوه ممتاز و واسازانۀ دستگاه نظری ژاک لکان و یکی از مهم‌ترین فراروی‌های او از اندیشۀ فرویدی است. دستگاه فکری فروید بر مفهوم «خود» بنا شده بود. وی بخش اعظم مباحث مربوط به ناخودآگاهی روان را در رابطه با «خود»ی تعریف کرده بود که ذاتی روشن و قوام‌یافته داشت و حدفاصل «نهاد» و «فراخود» بود، اما لکان از همان آغاز در تعریف وجودی «خود» شک کرد و نشان داد در مراحل رشد روانی انسان، هیچ‌گاه تصویری یکه و همگن از «خود» وجود ندارد. به تعبیر لکان، «خود» همان دیالکتیک «خود-دیگری» شکل‌گرفته در مرحلۀ خیالی و نمادین است. «دیگری» بخش وجودی «خود»، و از همان آغاز آمیخته با آن است. «دیگری» به طرق مختلف درونی می‌شود و آمیخته با «خود» همیشه در روان حاضر است (حتی برداشت و تصویر از «خود» نیز آمیختۀ «دیگری» ذهنی است). زمانی که «دیگری» به‌مثابۀ متعینی بیرونی وجود دارد، ممکن است به شدیدترین شکل ممکن درونی‌سازی و همذات‌پنداری شود و حیاتی ذهنی یابد؛ همان چیزی که در رابطۀ شمس و مولانا شاهدش هستیم: دو روح سرگشته‌ای که هریک امکانات ذهنی و روانی خود را در دیگری می‌بیند و هردو در طول فرایند کشف یکدیگر، مرتباً دیالکتیک «خود-دیگری» ذهنی‌شان را بر هم اعمال می‌کنند. اگر از منظر شمس به این رفت‌وبرگشت‌های روانی بنگریم، درمی‌یابیم که اساس رابطۀ او و مولانا، جابه‌جایی‌های مکرر موقعیت ذهنی عاشقی و معشوقی برای هردو آن‌هاست؛ به‌گونه‌ای که در تمثیل‌های مختلف تکرارشونده می‌توان وجوهی از این آیینه‌گردانی‌ها را در مقالات شمس یافت.

داستان گاوخونی از داستان هایی است که ساختاری رویاگونه دارد. در این مقاله کوشیده ایم در خوانشی روان کاوانه بر اساس نظریه فروید، ساختار رویاگونه این داستان و شیوه معنادهی آن را بررسی کنیم. این خوانش دو لایه را در بر می گیرد: 1. لایه آشکار یا روساخت داستان، 2. لایه پنهان یا زیرساخت داستان. در لایه آشکار نشان داده می شود که داستان زمانی ذهنی دارد و رخدادهای آن در پیرنگی نامنسجم که اصل علیت و ترتیب زمانی در آن رعایت نمی شود، روایت می شود. در لایه پنهان، دو پیرنگ حذفی و استعاری داستان را از هم تفکیک کرده ایم. در پیرنگ استعاری، متن روایی گاوخونی نمادشناسی شده است و دو نماد رودخانه زاینده رود و باتلاق گاوخونی به عنوان دو نماد پرکارکرد که نشان دهنده جنس مادینه و بازگشت درون رحمی هستند، بررسی می شود. بسیاری از شخصیت های متن بسته به رابطه ای که با این دو نماد دارند، روان کاوی می شوند. در پیرنگ حذفی، رابطه راوی با اصل لذت (غریزه زندگی) و غریزه مرگ بررسی می شود تا تعلیق بی پایان راوی در فرایند جبر، تکرار و حرکت به سوی مرگ تبیین شود.