جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره، تاثیر مستقیم بر دیدگاه های شاعران بر جا می گذارد. ادبیات رمانتیک، از نوع سیاه و بدبینانه آن به عنوان یک گونه ادبی، پس از یک دهه تحرک و تنش در عرصه های مختلف اجتماعی و سیاسی در جامعه ایران پا به عرصه وجود گذاشت؛ در واقع گونه ای اعتراض به پیامدهای ویرانگر کودتای سال 1332 بود که بسیاری از فعالیت های فرهنگی و سیاسی را به یکباره در افول مطلق فرو برد. شاعران در این عصر، اعتراضات خود را با وجود اختناق و سانسور گسترده، به گونه های مختلف، گاه به صورت نیمه آشکار و زمانی به شیوه غیر مستقیم بیان کردند. سمبولیسم، یکی از شیوه های ناآشکار برای مبارزه با سانسور بود؛ اما ادبیات سیاه و رمانتیک گونه ای مبارزه آشکار و پنهان و البته تا حدی منفی با انسداد سیاسی بود که عصیان و اعتراض شاعر را با تمرکز بر پیامدهای مخرب ناشی از کودتا در حوزه مسائل سیاسی اجتماعی و فرهنگی بازگو می کرد. در این مقاله سعی بر آن است تا به بررسی برخی از عوامل پیدایش این گونه ادبی و بازتاب آن در شعر «نصرت رحمانی» به عنوان شاعر شعر سیاه پرداخته شود.

در فرهنگ شفاهی، مادامی که هر حکایت، شکل مکتوب نیافته است و در دهان عموم مردم، سینه به سینه می چرخد، ساختار اصلی آن کاملا سیال و لغزان و احتمال تغییر و تحریف در آن بسیار فراوان است. هر چه گذر زمان بر این حکایات بیشتر شود، درصد این تغییرات نیز افزایش می یابد به طوریکه گاه ممکن است به شکلی درآید که هیچ شباهتی به حکایت نخستین خود نداشته باشد. در جریان این دگردیسیها، ممکن است نه تنها ماهیت وقایع بلکه حتی هویت شخصیت اصلی که حکایت از واقعیت های مربوط به زندگی او برگرفته شده است نیز تغییر پیدا کند. این گونه تغییرات در حکایت های صوفیان، بهتر از متون دیگر گروه ها نمود عینی یافته است؛ به دلیل آن که در این فرهنگ، روایت های شفاهی نیز مانند روایت های مکتوب از اعتبار بسیار برخوردار است و گاه بعضی از حکایت های مکتوب شده، بار دیگر به عرصه شفاهیات وارد می شود و آن گاه با تغییر در پاره ای از قسمت ها، برای بار دوم یا حتی سوم، در کتاب های دیگر به صورت مکتوب درمی آید.

دشواری بیان و زبان در شعر خاقانی، علاوه بر تأثرپذیری از عامل های درونی، همانند همه پدیده ها، در حوزه تأثیر عامل های متعدد بیرونی نیز قرار دارد. یکی از عامل هایی که آفرینش های ادبی را همواره در شعاع تأثیر تکامل بخش خود قرار می دهد، رقابت است. از طریقه مقایسه سبک و سلوک خود با دیگران، می توان علاوه بر رفع معایب، تصویرها و ترکیب ها و صور خیال را نیز برای برتری بر رقیب به اوج تکامل رسانید. تأثیر تنفر از عوامل محیطی نیز –که از مؤثرهای بیرونی است- بازتاب خود را به صورت بی اعتناعی به فکر و فرهنگ حاکم بر جامعه و استغراق در افکار فردی و دیگر گونه و فراتر از فهم جامعه، نشان می دهد. تأثیر سفر، در آن جا است که شاعر را با دنیاها و اندیشه ها و تجربیات جدیدی مواجه می کند و بر گستره جهان بینی و دامنه تخیلات و تصویر پردازی های او می افزاید.

اقلیم خراسان، به همان سان که موقعیت مهمی در تاریخ و فرهنگ گذشته داشته است، در سیر داستان نویسی نوین نیز با نویسندگانی چون محمود کیانوش، اصغر الهی، غزاله علی زاده، رضا دانشور و از همه بر جسته تر، محمود دولت آبادی، همان موقعیت ممتاز پیشین را برای خود محفوظ نگه داشته است. شاخصترین اصول مشترکی که بنیاد داستانهای این نویسندگان را به یک دیگر پیوند می دهند عبارت اند از: نگرش تاریخی، علاقه مندی به آموزه های مذهبی، استفاده گسترده از امکانات زبان کهن، اعدال گرایی، زندگی بخشی به روزگاران سپری شده و در یک کلام، سنت گرایی در صورت و محتوا. ریشه این محورهای مشترک را بیش از هر چیزی باید در تاثیرات تاریخی و فرهنگی حاکم بر فضای اقلیمی منطقه جستجو کرد که از گذشته های دور تا به امروز، علاوه بر قرار گرفتن در شاهراه فرهنگی، مذهبی، سیاسی و تجاری ایران با شرق دور، پایگاه نخستین سلسله های حکومتی اصیل ایرانی بعد از حمله اعراب نیز بوده است و در کشمکش بسیار طولانی و تمکین به اقوام بیگانه ای چون غزان و ترکمانان و مغولان و تیموریان، و خاستگاه اصلی زبان و ادبیات فارسی و نیز میزبان هشتمین امام شیعیان.

جریان غالب بر ادبیات عصر صفوی، به دلیل قرار گرفتن در متن حکومتی ایدئولوژیک، رگه های نیرومندی از فرمالیسم را در بطن خود نهفته دارد. فرم گرایی و نگرش غیر ایدئولوژیک و سنت ستیزی و مبارزه به شیوه های غیر سیاسی و تساهل و تسامح و نگرش فرامذهبی و فراملیتی که از خصوصیات این ادبیات است، در واکنش به رویه های کاملا وارونه با این گونه شاخصه ها، در ادبیات این دوره مطرح گردیده است. بر اساس این ذهنیت و در واکنش به زمانه و زمینه های فرهنگی آن است که در ادبیات این دوره، پیچیدگی و دگر اندیشی و مضمون یابی و منطق تمثیلی و استقلال و فقدان وحدت در ابیات و نوآوری در همه موضوعات از اهمیت اساسی برخوردار شده است. چون همه این ویژگی ها در فرهنگ ساده و سنتی و یک  رنگ و تقلیدگرانه حاکم بر جامعه به فراموشی سپرده شده است. البته تاثیر نقدهای محفلی در قهوه خانه ها و گویش فارسی زبانان هندوستان و خلاقیت های شماری از شاعران اصفهان و شهرهای پیرامون آن را بر شکل گیری این سبک نیز نباید به فراموشی سپرد.

«آینه های دردار» (1371)، پس از انتشار، واکنش های مختلفی در میان مولفان و منتقدان برانگیخت. سویه ای از این واکنش ها، متعلق به کسانی بود که صرفا به ایرادگیری و انکار ارزش های اثر پرداختند تا به آن حد که گویی در کل اثر، حتی یک نکته مثبت هم وجود نداشته است؛ نقد درویشیان، براهنی و مهدی قریب از این دسته است اما البته با تفاوت هایی. براهنی با محمل تراشی از تئوری های رمان، استدلال گرانه نقد می کند و گاه به جنبه های مثبت هم اشارات کوتاهی دارد ولی مثل همیشه، کشدار و پرطول و تفصیل می نویسد. نقد درویشیان، با ایده های ایده آلیستی و ایدئولوژیک نوشته شده است و به طور تمام عیار، متکی بر وسواس های سیاسی در محتویات و وفاداری به معیارهای سنتی در داستان نویسی است و به همین سبب،توأم با عصبانیت و تعصب است. در این میان لحن قریب، اگر چه بسیار آرام و توأم با انعطاف است، استدلال ها و استنادات او عمق چندانی ندارد و اغلب آنها را می توان به سادگی رد کرد. در سویه دیگر، موافقان و معتقدان به گلشیری قرار دارند که سبک داستان نوسی او را در مجموع، برخوردار از بدعت و بارآوری بسیار و سازه های ساختاری آن را نیز مطلوب و مبرا از هرگونه عیب قلمداد می کنند و در این میان، آینه های دردار نیز نمونه کامل عیاری از نمط عالی داستان نویسی محسوب می شود که «حرمت ریشه ها» را «در آینه خلق هنری» پاس داشته است. اما مخالفان بر این باور هستند که آینه های دردار، تصویری «مجازی» و «مغشوش و مخدوش» از ما ارائه می دهد. نقد فرج سرکوهی، و شهریار وقفی پور، نمونه ای از این نقدهای مثبت است.

از آرزوهای ادبیات همواره آن بوده است که خود را به موسیقی نزدیک کند. در عرصه داستان نویسی، تلاش ها همواره معطوف بر ایجاد همانندی بین شعر و نثر در صور خیال و اغراض و موضوعات، و انواع موسیقی متداول در بطن و بافت عبارت ها بوده است. در مقایسه با شعر، داستان در به کارگیری هم زمان تک نوازی ها و گروه نوازی ها و هماهنگ سازی سازها و صداها و یا تغییر مداوم در آواها و نواها و رسیدن به ساحت هماهنگ سمفونی ها بسیار توانمند است.موسیقی متن رمان کلیدر، اثر محمود دولت آبادی، به وسیله عناصر و عوامل مختلف شکل گرفته است که شماری از آنها به اختصار چنین است: گزینش کلمات خوش ساخت، رعایت تناسب هجاها و واج ها در چینش واژه ها و جمله ها، تنوع جمله بندی ها، تاثیرپذیری از موقعیت ها در انتخاب کلمات و ساختار جملات، تغییر مداوم در لحن بیان و ریتم روایت در آغاز فصل ها، تنوع در توزیع و ترکیب شیوه های بیان، رعایت ملازمات مرتبط با نوع ادبی، همسویی نثر و روایت با جهان نگری هنری، همنوایی اطناب ها و ایجازها با آهنگ روایت، پیوند مستقیم انواع پیرنگ با آهنگ روایت، هارمونی مضاعف با تیپ ها و طبقات، و نیز هماهنگی اجزای فرعی با ارکان اصلی در شکل دهی به موسیقی متن.