جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

یداله رویایی سال ها قبل، به دلیل تاکید بر جنبه های شکلی شعر، در زمره شاعران پیشرو و از موسسان جریان شعر حجم به شمار می رفت. در این مقاله، نوع روایت به کار رفته در شعر او مورد بررسی قرار می گیرد. ابزار این بررسی نشانه شناسی است که از ابزارهای مهم در نقد ساختاری به شمار می رود. در این مقاله، شعر «سکوت دسته گلی بود» از دفتر دریایی ها مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که روایت در شعر حجم، روایتی پنهان است و عوامل روایت ساز به طور کامل در آن به کار گرفته نمی شود. روایت سازی در شعر رویایی، از طریق تکرار فضاسازی هایی است که در سطرهای کوتاه انجام می شود. به این ترتیب، شعر رویایی از سمبولیسم و رمانتیسم رایج آن روزگار فاصله گرفته، به نوعی فرمالیسم گرایش پیدا کرده است.

شیخ شهاب ‌الدین یحیی سهروردی (شیخ اشراق) یکی از متفکران بزرگ ایران است که بیشتر در حوزه فلسفه و کلام اسلامی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است و چنانکه باید منتقدان ادبی، آثار او؛ به ویژه رساله‌ های فارسی او را که به شکل حکایت ‌های تمثیلی -‌ رمزی نوشته شده ‌اند، مورد نقد و بررسی قرار نداده‌ اند. به‌ کارگیری نظریه ‌های نقد ادبی جدید در تحلیل روایت‌ های سهروردی و دیگر نویسندگان دوران کلاسیک می‌ تواند ارزش ‌های نهفته این ‌گونه آثار را بهتر نمایان سازد. در این پژوهش سعی شده است با تمرکز بر علم «روایت ‌شناسی» انسجام ساختاری و روایی داستان‌ تمثیلی «رساله ‌الطیر»، نقد و بررسی شود. نتایج تحقیق نشان می ‌دهد سهروردی استفاده مناسبی از راوی اول شخص داشته و در بهره‌ گیری از شگردهای مختلف از جمله در استفاده از زمان، ایجاد زمان سمبلیک و تعلیق مانند داستان‌ نویسان مدرن امروزی عمل کرده است.

شعر معاصر ایران، در عرصه شکل، محتوا و شگردهای ادبی از سه آبشخور غنی برخوردار بوده است. این شعر، گنجینه پربار دوره کلاسیک فارسی را پشت سر داشته و به خوبی از عظمت و ژرفای اندیشه آن بهره برده است. همچنین به دلیل امکانات و ابزارهایی که جهان به هم پیوسته معاصر در اختیار بشر نهاده، از تجربیات ادبی سایر ملل، به ویژه فرهنگ اروپایی بی نصیب نمانده است. نیز به دلیل فاصله گرفتن از عوالم تجریدی و پایبندی به اصل عینیت گرایی، از جهان پیرامون به طور کامل تغذیه نموده است. یکی از دلایل قوت شعر معاصر ایران، برقراری ارتباط سازنده با «گذشته فرهنگی» و بازآفرینی روایت های کهن ادب گذشته است؛ به گونه ای که این روایت ها از بطن تاریخ و سنت ادبی، اخذ و در فرایندی خلاقانه، برای ارائه تصویری هنری از انسان و جهان ایرانی معاصر به ظرفی تبدیل شده اند. این رخداد ادبی، بر اساس نظریه «منطق مکالمه» میخائیل باختین و «بینامتنیت» ژولیا کریستوا قابل تحلیل است. آثاری که با این رویکرد در شعر معاصر آفریده شده اند، آشکارا خود را از حوزه «تقلید» متمایز می نمایند چنانکه در ادبیات گذشته ما نیز مرسوم بوده است. در این مقاله با اتکا به نظریه های ادبی جدید، بوطیقای بازآفرینی روایت های گذشته نشان داده شده است و برای نمونه، بازآفرینی خلاقانه دو شعر «ققنوس» نیما که از روایتی اسطوره ای اخذ شده و «کتیبه» اخوان ثالث که از روایت های ادبیات عامیانه یا اهل تصوف اقتباس شده است، بر مبنای نظریه های مذکور تحلیل شده اند.

از شکل گیری نشانه شناسی چند دهه ای بیش نمی گذرد. این دانش دارای ظرفیت های فراوانی برای خوانش و نقد آثار ادبی است و اگر به مباحث نقد و تحلیل ادبیات نزدیک شود، امکانات علمی دقیق تری، از آنچه تاکنون به عنوان نقد ادبی شناخته شده است، در اختیار منتقدان قرار می دهد. نشانه شناسی، نشانه ها و رمزگان را در چارچوب هایی مشخص و متمایز طبقه بندی می کند و این طبقه بندی، ماده خام اولیه ای برای نقد ساختاری متون ادبی خواهد بود. "افسانه" نیمایوشیج، اگرچه اولین شعر غیرسنتی ایران نیست و اگرچه تا رسیدن به قالب اصلی شعر نیمایی هنوز فاصله زیادی دارد، به دلیل پاره ای نوآوری ها، بخصوص نوآوری های محتوایی، اغلب به  عنوان اولین شعر نو فارسی تلقی می شود. افسانه در واقع، یکی از نخستین شعرهای روایی نیما است که از دو روایت کامل و تعدادی پاره روایت تشکیل شده است. در این تحقیق، جنبه های روایی این منظومه مورد بررسی قرار می گیرد. ابتدا دو روایت اصلی نشانه شناسی می شوند، یعنی نوع نشانه ها و رمزگان موجود در آن  دو روایت مورد شناسایی و تحلیل قرار می گیرد و سپس با استناد به این تفکیک، میزان فراوانی و نوع عملکرد آن ها، وضعیت روایی شعر تحلیل می شود.

شعر در یک دیدگاه کلی، به دو حوزه شکل (form) و محتوا (meaning) تقسیم می شود. آنچه شکل اثر را می سازد، زبان، صور خیال، موسیقی (وزن و قافیه) و ساختار بیرونی و درونی (پیوند پوشیده عناصر متن در محور عمودی) است، و محتوای اثر نیز بازتابی از جهان بینی، نگرش و تجارب وی‍‍ژه شاعر از دنیای پیرامون او است. در ادوار مختلف شعر فارسی، توجه شاعران و ادیبان یا بر جهان معنای اثر بوده و یا بر شکل بیان آن: برای شاعران سبک خراسانی و عراقی و نیز سبک نیمایی دوران معاصر، کشف معانی عمیق انسانی، فلسفی، عرفانی و اجتماعی در درجه اول اعتبار قرار داشت، برای شاعران سبک هندی (اصفهانی) و پاره ای از جریان های ادبی معاصر مانند موج نو، شعر حجم، شعر ناب و پسامدرن، بخش هایی از شکل شعر، یعنی صور خیال و زبان، اهمیت بیشتر داشت و دارد. اینکه کدام بعد اثر هنری - محتوا یا شکل - ارزشمندی و جاودانگی آن را تضمین می کند، علی رغم کوشش بی وقفه منتقدان ادبی از افلاطون تا بارت و دریدا و اکو و دیگران، هنوز مشخص نیست و در بین منتقدان، گرایش های افراطی به جانب معنا و یا شکل و نیز رویکردهای اعتدالی به هر دو حوزه اثر ادبی دیده می شود و متمایل شدن به هر جانب، به منظر (perspective) فرد بستگی دارد. سبک هندی، بی هیچ تردیدی، یکی از دوره های در خور توجه در ادبیات کشورهای فارسی زبان است و شاید تنها سبکی است که در مرزهای خارج از ایران و به صورت سبکی منطقه ای در مدتی طولانی رواج گسترده داشته است. نگرش و تحلیل انتقادی این دوره ادبی، علاوه بر روشن کردن دلایل پوشیده اوج و فرود آن، می تواند در سرنوشت جریان های ادبی معاصر در ایران و سایر کشورهای فارسی زبان کارساز باشد. به نظر می رسد شعر فارسی، با وجود راه یافتن به جغرافیای سیاسی و فرهنگی جدید - هندوستان - از اوایل قرن دهم، نتوانسته است به «عالم جدید معرفت شناختی» دست یابد و وارد «گفتمان سازنده» با فرهنگ هندی از جمله سنت اسطوره ای، فلسفی، دینی و ادبی آن - نشده و یکی از دلایل زوال آن نیز خالی بودن از تفکر بنیادین و فقر معنایی است.در این مقاله، ضمن طرح چهار فرضیه درباره علل این مساله، فقر فکری و فلسفی در سبک هندی، به ویژه نسل دوم، یعنی کسانی که بعد از صائب به شهرت ادبی رسیده اند، بررسی می شود.

با انقلاب مشروطه، شعر حضور بیشتری در میان عوام یافت و شاعران، شعارها و پیام های انقلابی را در قالب زبان ساده عامیانه برای آگاهی و تشویق مردم به کار گرفتند. نیما نیز از زبانی نزدیک به زبان گفتار در آثار خود بهره جست. پس از او شاگردانش، به ویژه فروغ فرخزاد شعر را به گفتار طبیعی نزدیک کردند؛ بنابراین آنچه را که در دو دهه اخیر به آن "شعر گفتار" می گویند، محصول شعر بعد از فروغ است. مدعیان این نوع شعر معتقدند با اتکا بر زبان روزمره و بهره گیری از وزن طبیعی کلام، آثاری می آفرینند که لحن گفتار بر آن حاکم است و چنان وا می نمایند که گویی برای مخاطب حاضر سخن می گویند. اما بعضی از آنها در هماهنگی با شیوه شاعران موج نو و حجم، با زبان گفتار رفتاری نامتعارف کرده اند و به نوعی آشنایی زدایی افراطی در زبان دست زده اند. بدین سبب می توان شعر گفتار را به دو دسته معناگرا و معناگریز تقسیم کرد. نتیجه بررسی ها نشان می دهد که وجوه تمایز این نوع شعر از سایر جریان های شعری معاصر، هنوز در حدی نیست که بتوان آن را یک جریان مستقل شعری به شمار آورد.

«ققنوس» نیما را باید از مهم ترین آثار در سرآغاز سرایش شعر نو دانست. این شعر علاوه بر ویژگی های ادبی، از نظر روایت شناسی نیز تغییر عمده ای در شیوه شاعری نیما به شمار می رود. روایت شناسی اشعار نیما از این جهت حائز اهمیت است که با شروع سرایش شعر نو، نوع روایتگری در شعر فارسی دستخوش دگرگونی شده است. در تحقیق حاضر با تلفیق شیوه های روایت شناسی و نشانه شناسی، ابتدا نشانه ها و رمزگان در متن انتخابی، از نظر کمی و کیفی مورد بررسی قرار گرفته و سپس بر مبنای نتایج حاصله، ویژگی های روایی آن تحلیل شده است. بر اساس این پژوهش، نه نیمای افسانه تا ققنوس را می توان رمانتیک کاملی دانست و نه نیمای ققنوس به بعد را سمبولیست کامل. روایت در اشعار نیما که در ققنوس شکل پخته تر و قابل قبول تری یافته است، در سروده های پایانی عمر او بسیار غنی تر و درونی تر شده است. از این به بعد، اشعار وی کوتاه تر شده و بسیاری توضیحات اضافه از آثار او حذف گردیده است.