جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضرتحلیلی است، از نمایشنامه نمادین «پرنده آبی» اثر موریس مترلینگ نویسنده بلژیکی قرن نوزدهم و بیان مفاهیم نمادین حوادث و رویدادهای ذکر شده در این نمایشنامه و مقایسه طرح کلی و مفاهیم نهایی آن با «منطق الطیر» از آثار برگزیده عرفانی شیخ فریدالدین عطار نیشابوری شاعر بزرگ قرن ششم هجری. روح کلی موجود در این آثار که همان جستجو برای درک حقیقت و یافتن مطلوب مورد نظر، از جنبه های مشترک این دو اثر است که در نهایت قهرمانان هر دو داستان پس از سیر و سلوک بسیار، مطلوب خود را نزد خود می یابند و بررسی روند طرح این موضوع و پرورش این روح کلی یکسان در دو نوع ادبی متفاوت در این دو اثر، مطلبی است که در این نوشتار به آن پرداخته شده است.

فصوص الحکم از مهم ترین آثار عرفانی است که به سبب داشتن ویژگی های متعدد از همان زمان تألیف، توجه بسیاری را به خود معطوف کرده است. یکی از خصایص این کتاب، شیوه تبویب و نام گذاری فص های آن است. شارحان فصوص، همواره سعی کرده اند این نام گذاری ها و دلیل انتساب هر حکمت را به پیامبری خاص توجیه و تفسیر کنند. نویسندگان این مقاله با بررسی فصوص الحکم و دیدگاه های ابن عربی و شارحان فصوص درباره نام گذاری فص ها، ارتباط بین حکمت هر فص و نام پیامبری را که آن حکمت به او منسوب شده است، مشخص می کنند. تأمل در مطالب و موضوعات مطرح شده در هر فص تا حدی مشخص می کند که وجوه نام گذاری فصوص چه بوده و ابن عربی چه شاخص ها و معیارهایی برای این کار در نظر داشته است.

سورۀ کوثر، موجزترین و در عین حال، یکی از تأثیرگذارترین سوره های قرآن است که در عین ایجاز، می‌توان همه جنبه‌های کامل بلاغی یک کلام را در آن یافت؛ به‌طوری که پیام رسانی که وظیفه اصلی کلام است، در آن به حد نهایت رعایت شده است. این سوره که در شرایط خاص و متناسب با موقعیت ویژه‌ای نازل شده است، مضمون و محتوایی واحد دارد که وحدت و یکپارچگی خاصی بین آیات سه‌گانه آن برقرار کرده است. به طور کلی برای اثبات اعجاز لفظی قرآن، بررسی و تحلیل زبان قرآن و تحلیل ویژگی‌های ساختاری گفتارهای آن، نیز تبیین ویژگی‌ها و وجوه بلاغی این کلام ضروری است. در این راستا، همواره یکی از مهمترین دغدغه‌های دانشمندان، زبان‌شناسان و نحویون اسلامی، کوشش برای اثبات اعجاز لفظی قرآن بوده است. یکی از روش‌هادر این زمینه، بررسی وجوه بلاغی این کلام، تبیین بلیغ بودن متکلم و کلام آن و انطباق و تناسبش با ویژگی‌های مخاطبان و سیاق حالیه است. در کتاب‌های بلاغی، معیار سنجش ویژگی بلاغت در کلام و متکلم، مطابقت آنها با اقتضای حال تعریف شده است. با بررسی این معیار مشخص می‌شود که احوال گوناگونی شرایط شکل‌گیری یک کلام را متأثر می‌کند. عوامل چهارگانۀ متکلم، مخاطب، کلام و بافت موقعیتی در سطوح مختلف ساختار ظاهری و مفاهیم و معانی کلام را متأثر می‌کند. در این پژوهش با تمرکز بر موجزترین واحد کلام در قرآن، یعنی سورۀ کوثر و با بررسی احوال گوناگون این عوامل چهارگانه و مقتضیات متنوع آنها انطباق این کلام با اقسام احوال و مقتضیات، تبیین و تحلیل شده است.

حدیقةالحقیقه یکی از متون تعلیمی عرفان و تصوف به‌شمار می‌رود که گاه جنبۀ تعلیم در آن بر ذوق و خیال غلبه دارد و می‌توان آن را نوعی دایرةالمعارف عرفانی دانست. یکی از ابزارهای زبانی که خطیبان، شاعران و سخنوران در آثار تعلیمی برای تأثیرگذاری بیشتر سخن بر مخاطبان، از آن استفاده می‌کنند، به کاربردن جمله‌های پرسشی در کلام است. سنایی نیز در منظومۀ تعلیمی خود، حدیقه، از این ابزار بهره برده است. در این پژوهش از میان 11500 بیت حدیقه، حدود 20 درصد ابیات از نظر کاربرد جمله‌های پرسشی بررسی شد. براساسِ تحقیقِ پیش رو، از میان مقاصد متعدد و متنوعی که در کتب بلاغی دربارۀ جمله‌های پرسشی نقل شده است، تنها سیزده مورد از آنها را در این‌گونه جمله‌ها در حدیقه می‌توان یافت. این مقاصد به ترتیب بیشترین کاربردشان در حدیقه عبارت است از: استفهام انکاری، تأکید و تقریر خبر، نهی، توبیخ و ملامت، منافات و استبعاد، تعجب و حیرت، بیان عجز و ناتوانی، ملال و خستگی ناشی از کثرت، تحقیر، امر به طریق غیرمستقیم، اظهار غم و اندوه، تعظیم، تمنی و آرزو. در نهایت این بررسی نشان می‌دهد طرح پرسش در زبان گفتار سنایی عادی و معمولی است و او تأکیدی بر طرح پرسش ندارد.

مطالعه و بررسی در سیر مباحث بلاغت نشان می‌دهد در منابعی نظیر صناعتین و البیان‌و‌التبیین، توجه به موضوع اقتضای حال از نخستین تعاریف نقل شده برای بلاغت و از اساسی‌ترین معیارهای بلاغت کلام و متکلم به شمار رفته است. در دوره‌های بعد نیز در تألیفات مربوط به حوزه بلاغت چه در آثاری که بر مبنای نقد و تحلیل شعر شاعران گوناگون تألیف شده نظیر الموازنه و الوساطه و چه آثاری که در پی اثبات دلایل اعجاز قرآن بوده، این موضوع کم و بیش مطرح شده است. همچنین این بحث در آثار متعددی که توسط بزرگانی چون ابن‌سنان و سکاکی در شرح و تفصیل آراء و اندیشه‌های بلاغی جرجانی تألیف شده مورد توجه قرار گرفته و نیز در سلسله آثاری که به صورت مطول و مختصر در تبیین مبانی نظری علوم بلاغی و در تکرار و تأیید کتب بلاغی متقدم تألیف شده بسط و توسعه یافته است. در برخی از تألیفات بلاغی دوران معاصر با الهام گرفتن از مباحث برخی نظریه‌های زبان ‌شناسی چون کاربرد‌ شناسی و تحلیل گفتمان نکات سازنده و قابل تأملی در جهت تکمیل و رفع کاستی‌های موضوع اقتضای حال در علم معانی مطرح شده که زمینه را برای تبدیل این مبحث مهم بلاغی به یک نظریه زبانی فراهم ساخته است.اگرچه به نظر می‌رسد موضوع «اقتضای حال» و اهمیّت توجه به مقتضیات احوال در دوره‌های مختلف از محوری‌ترین مبانی مباحث بلاغی است؛ اما در هیچ یک از منابع متقدم و متأخر مبانی نظری آن به صورت مدون و دقیق تبیین نشده است. در بخش اول این پژوهش دیدگاه‌های متفکران، در دوره‌های متقدم و متأخر، درباره این موضوع بررسی و نقد شده است. سپس براساس مبحث اقتضای حال و با توجه به عوامل چهارگانه (متکلم (گوینده)، مخاطب، کلام، بافت موقعیتی) تشکیل دهنده یا موثر در شکل گیری کلام، الگویی برای تحلیل متون تدوین شده است. این الگو یا نظریه تبیین شده بر اساس اقتضای حال، دارای اصول و مبانی است که می‌توان با کاربست آن به تحلیل چگونگی زبان در یک کلام پرداخت و نحوه شکل گیری آن را بررسی کرد. در نهایت کارایی این طرح در بخش‌های گوناگون مثنوی راستی آزمایی شده است. در این بخش سعی شده است تأثیر موضوع اقتضای حال (بر مبنای اصول پیشنهادی در این پژوهش) در چگونگی دیباچه‌ها، پیش‌گفتارها و داستان‌های مثنوی بررسی شود و چرایی ویژگی‌های این بخش‌های گوناگون مثنوی بر اساس این الگو تببین شود.واژه‌های کلیدی: اقتضای حال، متکلم (گوینده)، مخاطب، کلام، بافت موقعیتی، مثنوی مولوی، دیباچه‌ها، پیش‌گفتارها، داستان‌ها.