جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله قصد داریم به بررسی نظرات پدیدارشناسانه‌ی کاپوتو در مورد دین بپردازیم. برای این منظور در ابتدا با بنیان‌های نظری وی آشنا می‌شویم که مهمترین آن‌ها رویکرد پدیدارشناسانه‌ی هایدگری، لویناسی می‌باشد. او در رویکرد خود با قایل بودن به حذف هرگونه متافیزیک و به تبع آن مفاهیم مطلق‌انگار در حوزه‌ی مطالعات دین‌شناختی به دنبال سوژه‌زدایی از معرفت دینی است و برای این مهم از رویکرد پدیدارشناسانه‌ی لویناس و رویکرد آنتولوژیک هایدگر برای تقرب به هستی دین مدد می‌جوید. در نهایت این‌که نبایستی رویکردهای دین‌شناختی پسامتجدد را جدای از فلسفه‌های پسامتجدد سده‌ی اخیر در نظر گرفت و این‌که این حوزه تا چه اندازه در معرفت‌بخشی مطالعات دینی شخص موثر است وابسته‌ی با نسبتی است که وی با پساتجدد و نظرات پیرامون آن برقرار می‌کند و این‌که چنین رویکردهایی تا چه اندازه در مقام اثبات ادعای خود برامده‌اند، وابسته به چنین نسبتی است و اصولا هم در چارچوب معرفت‌شناختی چنین نسبتی بایستی درک شود.

مسئله‌ی «ابژکتیویته» مهمترین و پرچالش‌ترین مسئله‌ی روش‌شناختی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی است. این چالش از بدو تاسیس جامعه‌شناسی کلاسیک در قرن نوزدهم تا حال حاضر ادامه دارد. در میان جامعه‌شناسان موسِّس، ماکس وبر، بیشتر و موثرتر از دیگران به این مسئله پرداخته و مقاله‌ی «ابژکتیویته» وی تقریباً چهار دهه در دانشگاه‌های اروپایی محور مباحث و مناظره‌های علمی بوده است. این مسئله و این دوره با عنوان «مجادله روش‌شناختی» شناخته می شود. مفهوم «ارزش» مهمترین مفهومی است که با مسئله ابژکتیویته گره خورده و ماکس وبر تلاش کرده با بهره گیری از اساتید فلسفه خود، از جمله هاینریش ریکرت - موسوم به جریان فلسفی نوکانتینیسم - به فلسفه استعلاییِ کانت بازگشت نماید تا جایگاه فلسفی و معرفت‌شناختی «ارزش» را در علم اجتماعی- فرهنگی تعیین نماید. او با ردِّ دوگانه «حکم ارزشی» و «آزادی ارزشی» وضعیت سومی یعنی «ربط ارزشی» را ترسیم کرد تا از «ابژکتیویته مطلق» که به زعم او امری ناممکن است رهایی یافته و «ابژکتیویته مشروط» را اساس «شناخت و فهم» قرار دهد. از همین رو، ابژکتیویته در واقع، مشروط به ربط ارزشی محقق است. اما این مشروط بودن یک امر روان شناختی نیست بلکه یک امر «استعلایی- منطقی» است؛ و «استعلایی» بودن آن به معنای «آپریوری یا پیشینی» بودن آن است. ارزش نسبت به شکل گیری هر ابژه فرهنگی و همچنین نسبت به فهم آن، پیشینی و ماتقدم است. اما ابژکتیویته مشروط، بر محور سوبژکتیویته محقق شکل می گیرد، و به تعبیر دقیق تر، ابژکتیویته و سوبژکتیویته دو روی یک سکه اند؛ از همین رو، مسیر وبر نهایتاً به دوآلیته سوژه-ابژه ختم می شود. جامعه شناسی معاصر تلاش های زیادی کرده تا از این دوآلیته عبور کند، هر چند دستاورهایی داشته اما بنیان فلسفی و وجودشناختی لازم را برای این منظور بکار نبرده است. یکی از مهمترین و نادرترین بنیان ها برای عبور از این دوآلیته، «هرمنوتیک فلسفی» هانس- گئورگ گادامر است. هرمنوتیک فلسفی با قرار دادن بنیان هستی و فهم، بطور همزمان، در «زبان» بر دوآلیته سوژه - ابژه فائق آمد. زبان از یک طرف امری ابژکتیو نیست و از طرف دیگر امری سوبژکتیو نیز نیست؛ بلکه امری «ناابژکتیو» است. هر نوع شناخت و فهمی اگر نخواهد بر مبنای دایره تنگ نظرورزی مفهوم‌بنیاد باشد می تواند خود را حیطه وسیع تر «زبان‌مندی» قرار دهد و از این طریق هم از دو گانه ابژکیتویته- سوبژکتیویته عبور کند و هم اشیاء را آنگونه هستند به ظهور و فهم درآورد و این امر را می توان در هرمنوتیک فلسفی به «زاخلیخکایت» (شیئیت) نسبت داد. زاخلیخکایت اساساً و بنیاناً و ذاتاً یک امر «زبانی» است. براین اساس، علم اجتماعی، می تواند خود بر بنیاد «زبان» قرار دهد و ایده‌آل خود را نه ابژکتیویته بلکه زاخلیخکایت قرار دهد. مشخصه های این ایده‌آل جدید نه روش‌شناختی بلکه انتولوژیک است اما می تواند راهبری و حرکت ما را در جریان تحقیق به عهده بگیرد؛ این مشخصه ها را در 9 محور و تحت عنوان «بینش هایِ نُه‌گانه علمِ اجتماعیِ هرمنوتیکی» تشریح کرده ایم. با التفات معرفتی به این ایده‌آل و این مشخصه ها، مسئله ای که اکنون علم جامعه شناسی هم در سطح جهانی و هم در سطح ملی و ایران (البته به طور مضاعف) با آن رو به رو است؛ یعنی «بحران جامعه‌شناسی»؛ زمینه مناسبی برای مواجهه صحیح با این بحران فراهم می گردد. این تحقیق از سنخ «فلسفه علوم اجتماعی» بوده و با بهره‌گیری از روش‌شناسی «تفسیری» به انجام رسیده و نتایج فوق حاصل شده است.

بحث از آزادی، امکان و لوازم تحقق آن یک امر فلسفی است. یکی از مسائل مهم مدرنیته نیز بحث درباره آزادی انسان است. معنای آزادی در طول تاریخ مدرنیته دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است اما می‌توان گفت ملاک محوری آزادی انسان در مدرنیته نوعی خودتعین‌بخشی انسان است؛ البته خود این ملاک نیز تغییر و تقریرهای مختلفی به خود دیده است. طرح آزادی در اندیشه مارکس با تحقق پراکسیس و ظهور انسان اجتماعی امکان‎پذیر می‎شود؛ انسانی‌که معنای زندگی را در خودتحقق‌بخشی و در قالب کار یافته است. از نظر مارکس ظهور پراکسیس غایت آزادی و تاریخ بوده و روایت تاریخ چیزی جز عمل آفرینش انسان نیست، پس ظهور پراکسیس با ظهور جامعه و تنها در وجهی اجتماعی امکان‌پذیر است.

جامعه ایران به دلیل پیوند گسترده با جامعه جهانی در طی سال های اخیر با تغییر نگرش ها در حوزه های مختلف مواجه بوده است. یکی از این حوزه ها به شیوه ارتباط انسان با بدن خود (آرایش) مربوط میشود. در گذشته این شیوه ارتباط به وسیله دین تعریف شد و مشروعیت پیدا کرد، اما امروزه بحث از ""مادی شدن و""علمیشدن"" بدن و حتی سکولار شدن زیبایی بدن است. مقاله حاضر به بررسی رابطه بین آرایش کردن دختران و دینداری آن ها میپردازد. این پژوهش به روش کمی و روی نمونه 390 نفری از دانشجویان دختر انجام شده است. نتایج نشان میدهد که پذیرش ارزش های دینی، دینداری و ابعاد چهارگانه آن با میزان تمایل و عمل به آرایش رابطه معنا دار منفی دارند. به طور کلی میتوان گفت که نخست کنترل بدن به وسیله دین در حال تضعیف شدن است. دوم این که دین در مسیر کم رنگ شدن ابعاد پیامدی و مناسکی خود به سمت فردیشدن، خصوصیشدن و اعتقادیشدن (بعد نظری) گام بر میدارد.

در عصر حاضر مسئله حقوق بشر و مناسبت آن با آموزه‌های دینی از مباحث مناقشه برانگیز در میان‌اندیشمندان است. هدف اصلی این پژوهش بررسی میزان تمایلات طبقه تحصیل کرده شهری (زن و مرد) نسبت به حقوق بشر از یکسو و بررسی نسبت دینداری پاسخگویان با تمایل آنان به حقوق بشر با تأکید بر مقایسه میان زنان و مردان، از سوی دیگر می‌باشد. یافته‌های این پژوهش که به روش کمی (پیمایش) بر روی 214 نفر از زنان و مردان ساکن شیراز انجام گرفته است، ضمن نشان دادن تمایل زیاد پاسخگویان به حقوق بشر، بر تمایل بیشتر زنان نسبت به حقوق بشر در مقایسه با مردان تأکید می‌نماید. مشاهده تفاوت میان جنسیت پاسخگویان و نوع راه حل پیشنهادی آنان جهت افزایش حقوق بشر و تأکید بیشتر زنان نسبت به قانون‌گرایی از یکسو و تفاوت معنی‌دار میان تمایل به ارزش‌های اسلامی و تمایل به حقوق بشر در میان پاسخگویان از سوی دیگر از مهمترین نتایج این مطالعه است.

از آن‌جا که اکثر بنیادگرایان، انتظار تغییرات سریع در آینده نزدیک را دارند و می‌توان با اطمینان گفت که همه بنیادگرایان به دنبال تاسیس حکومت الاهی بر روی زمین‌اند، آن هم، همین الان و در همین جا، نه در آخرت یا در دنیای ارواح. در عموم تعاریفی که از جنبش‌های بنیادگرا ارائه می‌شود؛ موعودگرایی و هزاره‌گرایی عنصری جدایی‌ناپذیر در این جنبش‌ها فرض می‌شود. در این مطالعه وزن عنصر موعودگرایی و هزاره‌گرایی در سه جنبش هاردیم، طالبان و اکثریت اخلاقی بررسی شده است. هریک از این جنبش‌ها جزء تاثیرگذارترین جنبش‌های بنیادگرا در دوران و دین خود به حساب می‌آیند. با استفاده از روش تطبیقی مورد محور، مصادیق موعودگرایی در هر سه جنبش استخراج شده است. از دستاوردهای این مطالعه؛ آگاهی به عدم وزن یکسان عنصرموعودگرایی در جنبش‌های بنیادگرای مورد بررسی و ارائه یک مدل نظری است که بر اساس آن چگونگی ارتباط و کارکرد موعودگرایی با عناصر دیگر در این جنبش‌ها ؛ مانند گزینش‌‌گری از متن مقدس و مرزبندی‌ روشن قابل فهم می‌شود. البته یافته‌های این تحقیق با حمایت نظری؛ تئوری آلموند و اپل‌بی و سیوان به‌دست آمده است که در این نظریه تلاش شده، که اجزای تشکیل‌دهنده یک جنبش بنیادگرا را تبیین شود.

فمینیسم چه به عنوان یک جنبش اجتماعی و یا نوعی نظام معرفت شناختی، دین را به عنوان عامل اساسی مشروعیت بخش ساختار پدرسالاری به چالش کشیده است. متکلمان فمینیست با انتقادات شدید نسبت به کلیه ادیان و تاکید بر مساله جنسیت خداوند مقوله جدیدی را در مطالعات دینی مطرح نمودند. اینان رهیافت جدیدی را تحت عنوان الهیات فمینیستی و ایده زنانه شدن دین در مطالعات دینی طرح نمودند. نتایج پژوهش نشان می دهد که گسترش رویکرد انتقادی فمینیستی در درون آیین مسیحیت، افزایش آگاهی های زنان و گسترش مشارکت آنان در جامعه، به ویژه طرح ایده زنانه شدن دین، تاکید بر تکثر ادیان و ارایه ادیان شخصی دارای رویکرد زنانه، تقابل شدید با بنیادگرایی، ارایه بدیل هایی مونث برای خداوند، و ارایه عناصر ساختاری الهیات فمینیستی که در آن ها تاکید بر این جهان و زندگی بشر در آن جایگزین رویکردهای اخروی دینی گردیده است، از جمله تاثیرات الهیات فمینیستی بر فرایند دنیوی شدن در دنیای غرب به حساب می آید.

گذر از جامعه سنتی به جامعه نوین و تضعیف جایگاه دین در دوران مدرن، موجب شکل گیری معضلات نظری و اجتماعی در مورد جایگاه دین و رابطه آن با علم شده است. در این پژوهش با استفاده از یک رویکرد طبقه بندی سه بخشی در رابطه علم و دین (تعارض، تمایز و تعامل)، به بررسی آرای اندیشمندان کلاسیک معاصر علوم اجتماعی در باب رابطه، این دو حوزه معرفتی پرداخته ایم. یافته های پژوهش نشانگر تغییر رهیافت های کلاسیک مبتنی بر تعارض، به سوی رهیافت های مبتنی بر تعامل علم و دین در نظریه های علوم اجتماعی است که به نوعی هم زیستی مسالمت آمیز میان مدرنیته و علم از سویی و دین در یک چارچوب تکثرگرایانه، از سوی دیگر، منجر شده است. این [رهیافت] خود در بازنگری اندیشمندان نسبت به نظریات دنیوی شدن [حایز اهمیت] است.

پديدارشناسي رهيافتي است كه در حوزه دين‌پژوهي از اهميت فراواني برخوردار است. پديدارشناسي دين، ميان نگرش خشك و غيرهمدلانه پوزيتيويسم به دين و رهيافت الهياتي ارتباط برقرار مي‌كند و به شيوه‌اي غيرتحويل‌گرايانه به بررسي پديده‌هاي ديني مي‌پردازد. محقق در تجربه مؤمنان مشاركت مي‌كند تا به تجربه‌اي شبيه تجربه پيروان آن دست يابد. به هر روي، پديدارشناسي مي‌تواند به عنوان مكمل الهيات عمل كند. ويژگي بارز پديدارشناسي دين اين است كه براي دين، حقيقت خاص خود را قائل است و آن را به پديده‌هاي روان‌شناختي و اجتماعي فرو نمي‌كاهد. پديدارشناسي دين توجه عمده خود را به حقيقت و ويژگي‌هاي مشترك اديان معطوف مي‌دارد، بدين‌سان مي‌تواند به گفتگو و تقريب بين اديان كمك كند و در كنار الهيات به شناخت، اشاعه و گسترش دين ياري رساند.

نظریه انتخاب عقلانی، نظریه‌ای است که برخی از صاحب­نظران متقدم، به ویژه اقتصاددانان کلاسیک و مردم­شناسان­ اقتصادی و اجتماعی، به آن توجه ویژه داشته‌اند و صورت خام ایده انتخاب عقلانی را برخی از آنها پردازش کرده‌اند. تبیین رفتارهای دینی مردم در دنیای مدرن بر مبنای تبیین­های نظریه دنیوی ­شدن اهمیت قابل توجهی در جامعه­شناسی دین داشت. اما این نظریه به علت پاره­ای کاستی­ها نمی­تواند تبیین جامع و کاملی را فراهم کند. از همین‌رو به نظر می‌رسد نظریه انتخاب عقلانی، به عنوان یک رویکرد جدید در جامعه­شناسی دین، می­تواند برخی از کاستی­های نظریه دنیوی ­شدن را جبران کند. این نظریه با تبیینی که از تکثر دینی در دنیای مدرن ارائه می­دهد شکل دیگری از دنیوی شدن را مطرح می­کند که در خود دین بروز یافته است. این امر اهمیت ارائه نظریه­های پساسکولار را افزایش داد تا امکان ارائه تبیین جامع­تری از وضعیت دین در دنیای مدرن فراهم شود. بر این اساس، نظریه انتخاب عقلانی دین نشان می­دهد که نقش دین در جوامع کاهش نمی­یابد و دین می‌کوشد خودش را با اقتضائات جامعه مدرن همراه کرده، در استدلال­های خود از براهین معتبر عقلی مبتنی بر بازار و سود و زیان استفاده کند