جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأثیر محیط جغرافیایی بر نحوۀ تفکر و اندیشۀ انسانی امری قابل­توجه است. تصوف اسلامی با ورود به حوزۀ جغرافیایی ایران با چالش­های جدیدی مواجه­شد. عارفان و اندیشمندان ایرانی با خوانش جدیدی از دین و قرآن به­تدریج جهان اسلام را به سوی دوقطبی­شدن سوق­دادند. به دنبال آن تصوف عاشقانۀ مکتب خراسان در مقابلِ تصوف پای­بند به سنتِ مکتب بغداد قرارگرفت. کرانه­های این تقابل حوزه­های اندیشه، سیاست و اجتماع را نیز فراگرفت. اوج این تقابل در مرگ حلاج و نوع برخورد طرف­داران دو مکتب با او است. در پژوهش حاضر به بیان علت­ها و ماهیت تقابل این دو مکتب پرداخته­شده­است. سپس بنا به اهمیت مسئلۀ حلاج، با بررسی ابعاد اختلاف او با جنید بغدادی، روشن شد که موارد اختلاف این دو عارف بزرگ، ریشه در تقابل­ تصوف مکتب خراسان با بغداد داشته­است. آنان در مسائل مهمی مانند: 1. اندیشۀ سیاسی، 2. مرز تأویل و تفسیر قرآن، 3. معنای توحید، 4. عقلانیت صحوی و اندیشۀ سکری و 5. بندگی عربی و عدالت­جویی ایرانی، با هم اختلاف­داشته­اند.

زبان عرفانی زبانی است که از یک جنبه با زبان به معنی عام آن و از سوی دیگر با انسان که دارای اندیشه‌های پیچیده و گوناگون برای نیل به کمال و تکریم شده در آفرینش است ارتباط دارد و از سوی دیگر با نهادهای اجتماعی گره خورده است. عارفان و متصوفه به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی تحت عنوان صوفیه یا اهل تصوف که در برهه-ای از تاریخ جایگاه و زبان و اصطلاحات و فکر و فرهنگ خاص خود را داشتند؛ علم و افکار و اندیشه‌ها و زبان عارفان به دلیل ارتباط با زبان قرآن و زبان دین و موافقت آن با سرشت و گرایش انسان به عرفان و شناختی که برای او فطری است، تبدیل به فرهنگی شده است که در بستر زبان و فرهنگ فارسی نقشی انکار ناپذیر دارد. زبانی که عارفان به کار می برند زبانی است که شناخت و آشنایی با آن ما را به تجربیات و دنیای خاص آنان نزدیک می‌کند و تا حدودی امکان فهم اعمال و افعال آنان را بر ما روشن می‌کند. زبا ن عرفان نیز چون سایر زبان‌ها ویژگی‌ها و ابعاد گوناگون خود را داراست؛ ویژگی‌هایی که به دلیل تناقض در بیان تجربیات و عدم گنجایش آن‌ها در سطح ظاهری زبان و سختی است، چنانکه ما در قرون و ادوار مختلف عرفانی با متون منظوم و منثوری مواجهیم که گاهی زبانی، فهم آن را بر مردم عادی تنگ و غیر قابل دسترس می‌کند. علاوه بر این، زبان دارای درجات مختلفی از آسانی بسیار ساده و قابل فهم همگان را داراست؛ چون کشف‌المحجوب و اسرارالتوحید و در مقابل با متونی سرشار از رازها و رمزها، تمثیلات، کنایات و شطحیاتی روبرو می‌شویم که علاوه بر غیر قابل فهم بودن بر همگان؛ فهم آن نیازمند مطالعات گسترده‌ای در ساحت عرفان و زبان عارفان و آشنایی با اصطلاحات خاص آنان است؛ از قبیل آثار شیخ اشراق و عین القضات همدانی. حد واسط این متون را نوع سومی از آثار تشکیل می‌دهد که زبان عرفانی آن نه چندان آسان و نه چندان سخت است. هرگونه مطالعه و بررسی در زمینه‌ی زبان عرفانی مستلزم شناخت ادوار ادبیات عرفان ایرانی- اسلامی و شناخت عارفان و آثار مهم آنان در این دوره‌ها است که به طور کلی عرفان‌پژوهان این ادوار را به سه دوره تقسیم می‌کنند. الف. دوره نخست؛ این دوره پیدایش مفاهیم عرفانی را تا قرن پنجم دربرمی‌گیرد و در واقع دوره‌ی شکل‌گیری و پیدایش عرفان اسلامی، تثبیت و تحکیم اولیه‌ی آن است. و عرفایی که در این دوره ظهور کردند هر یک تأثیری ژرف در رشد و پیشرفت عرفان اسلامی داشتند. در این مرحله است که آنان به نگارش متونی پرداختند که عرفان این مرحله را از جوشندگی و آفرینندگی ویژه‌ای برخودار کرد و در اواخر این دوره مشایخی همچون قشیری، سُلمی، ابوطالب مکّی، هجویری و خواجه عبدالله وظیفه‌ی تنظیم و گردآوری آثار را بر دوش کشیدند. طبقات‌الصوفیه‌ی سلمی، کشف-المحجوب هجویری از جمله آثار ارزشمند این دوره است. (کاظمیان مقدم، 2015: 3-2) ب. دروه‌ی دوم: دوره‌ی دوم از اوایل قرن ششم آغاز و تا قرن نهم ادامه می‌یابد، در این دوره عرفان عملی رشد چشم‌گیری می‌یابد و عرفان نظری و ادبی از خامی و عدم انسجام فاصله می‌گیرد و به کمال و پختگی می‌رسد. شروع این دوره با چهره‌های برجسته‌ای مانند؛ ابوحامد غزّالی، عین‌القضات، سنایی غزنوی، عبدالقادر گیلانی و ابونجیب سهروردی همراه است. عرفان ادبی با ظهور سنایی آغاز و قرن‌ها بعد با مولوی و حافظ به اوج می‌رسد. عارفان نام‌آوری چون عطّار نیشابوری، مولوی، سهروردی، نجم‌الدّین کبری، محی‌الدّین عربی و عراقی پرچمداران کلام عرفانی‌اند. این دوره عصر طلایی و اوج کلام تمثیلی زبان فارسی است. در این دوره عرفان ادبی با مولوی و عراقی و عرفان نظری با محی‌الدّین و شاگردانش به اوج می‌رسد. (همان: 3) ج. دوره‌ی سوم: دوره‌ی پایانی تقسیم‌بندی تاریخ تحوّلات صوفیه از اوایل قرن دهم تا زمان حال را در برمی‌گیرد که با کوشش عارفانی همچون سیّدحیدر آملی و ملّاصدرا به ترتیب با تشیع و فلسفه هم افق می‌گردد. (همان: 4-3) رخنه‌ی تصوف و عرفان به افکار و اندیشه ادیبان از بیانات و مواعظ شفاهی مشایخ شروع شد و با گذشت زمان، زبان و ادب فارسی در ادای تعالیم و معارف آنان به کار گرفته شد؛ بنابراین در کلیه‌ی آثار عرفانی شاهد زبانی هستیم که در یک سوی آن اندیشه‌ی عرفانی و آسمانی و مواعظ دینی و اخلاقی و در سوی دیگر زبان ادبی با تمام ظرایف و امکانات آن قرار دارد. موضوع این رساله «بررسی سیر تطور زبان عرفانی در آثار منثور فارسی از قرن پنجم تا قرن نهم هجری قمری» است و تلاش بر آنست که سطوح زبانی و بلاغی و نشانه‌های زبانی و هنجار شکنی‌های زبانی، نمادها و سمبل‌های دخیل در زبان عرفانی را بررسی کند. محور این تجسس در آثار برجسته‌ی این ادوار با تأکید بر کشف‌المحجوب هجویری، آثار عین‌القضاه همدانی، معارف بهاء‌ولد و مصباح‌الهدایه کاشانی و آثار جامی خواهد بود و زبان عرفانی و سیر دگرگونی و تغییر آن در آثار منثور برجسته از قرن پنجم تا قرن نهم با توجه به مؤلفه‌های زیر مورد بررسی و مقایسه قرار خواهد گرفت: - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید عناصر تشکیل دهنده‌ی متن از قبیل: واژگان، اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها، ترکیب‌ها و .... -تفاوت آثار منثور عرفانی از دید نحو و چگونگی جمله‌سازی و عبارت‌پردازی. - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید گفتمان و کاربردشناسی زبان. - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید مؤلفه‌های فرمالیستی و خروج از هنجار زبان. - تفاوت زبان آثار منثور عرفانی از دید محتوای اندیشگانی و چگونگی تطابق یا عدم تطابق فرم با این محتوا. مؤلفه‌های فوق با ذکر نمونه‌هایی از آثار منثور و تفاوت‌های این مؤلفه‌ها و ویزگی‌ها و سیر تطور آن‌ها مد نظر خواهد بود. تفکر و تعمق در آثار عرفانی و پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه روشنگر این موضوع است که عرفان برداشت هنری از دین و زبان عارفان همان زبان هنری و ادبی است؛ تنها وجه تمایز این دو در سمت و سوی زبان عارفان است که به منظور تبین تعالیم دینی و آداب و رسوم اهل تصوف، بیان حالات و احوال اهل عرفان و بیان تجربیات روحی و مکاشفات است، پس ا

سلطان‌ولد در ولدنامه به دو مقام عاشقی و معشوقی در عرفان قایل است و شمس تبریزی و مولانا را از جمله عارفانی می‌داند که به مقام معشوقی نایل آمده‌اند. با بررسی نظریه‌های بزرگان تصوّف و عرفان از آغاز تا سدۀ هفتم هجری درمی‌یابیم که چنین دیدگاهی در مورد مراتب عشق، برآمده از نصّ قرآن مجید و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است و برخی از بزرگان عرفان، از جمله عین‌القضاه همدانی و روزبهان بَقلی شیرازی دربارۀ مقام معشوقی، نظریه‌پردازی کرده‌اند. در اندیشۀ این بزرگان، مقام معشوقی، مقامی بسیار برتر و والاتر از مقام عاشقی است. در این مقام ـ که مربوط به روزگار پختگیِ اندیشه‌های عرفانی است ـ سالک در مراتب عشقِ به حق‌تعالی به مرتبه‌ای می‌رسد که معشوق و محبوب خداوند واقع می‌شود؛ به گونه‌ای که جایگاه عاشق و معشوق عوض می‌شود و این‌بار خدا عاشق است و بنده معشوق. رسیدن به چنین مقامی مستلزم دیدار سالک با فردی است که به مقام معشوقی رسیده‌است؛ همان‌گونه که مولانا با شمس تبریزی دیدار می‌کند و به این مقام نایل می‌شود. این مقاله به روش توصیفی‌تحلیلی به نگارش درآمده و برای گردآوری اطلاعات پژوهش از روش کتابخانه‌ای بهره گرفته شده‌است.

ضرورت مقایسة بین مضامین مشترک تربیتی گلستان سعدی و کتاب قابوس نامه عنصرالمعالی بدان جهت بوده است که معمولاً در میان بسیاری از خوانندگان آثار سعدی، گمان بر آن بوده و هست که شیخ اجل، این مسایل و گفتارها را خود مطرح کرده و به قول وی:کهن خرقة خویش پیراستن به از جامة عاریت خواستندر این مقایسه، بخش هایی از مشترکات آثار این دو سخنور بزرگ که از جهت معنایی و در بسیاری موارد لفظی به هم نزدیک بودند در برابر هم قرار گرفته اند؛ امّا قبل از این کار برای نشان دادن دشواری کار، شمّه ای در باب فاصله زمانی مربوط به این دو سخنور و ردّ پای هر نوع مضمون گیری یا به قولی تاثیرپذیری بیان شده است. ویژگی های تربیتی«قابوس نامه» و اهمیّت آن در آموزه های تربیتی و مقایسه ای میان این اثر و آرا و اندیشه های تربیتی سعدی در کتاب «گلستان» صورت گرفت. اهمیّت موضوع بدان جهت است که آموزه های تربیتی سعدی در «گلستان» مورد استناد منابع مختلف است و «قابوس نامه» در این زمینه هم سرشار از موضوعات اخلاقی و تربیتی است و می تواند در اکثر مباحث دانش مفید واقع شود. در این مقایسه به دیدگاه های مشترک و وجوه اختلاف در روش های «قابوس نامه» عنصرالمعالی و «گلستان» سعدی اشاره شده است و حاصل این مقایسه آن است که اثر عنصرالمعالی با آنکه به شیوة اندرز بیان شده است نسبت به سعدی که دستورات تربیتی را به صورت حکمت مطرح می کند، تفاوت چندانی ندارد.

روایت نقلِ معنایی، طرحی است که رویداهای آن با نظم زمانی خاصی بیان می‌شوند. در روایت، جهت‌گیری حوادث داستان به‌ وسیلة روابط علت و معلولی به سمت خاصی پیش می‌رود و با بررسی ساختار روایت یک اثر می‌توان به مفاهیم و ژرف‌ساخت آن دست یافت. لباو و والتسکی از نظریه‌پردازان ساختار روایی، معتقدند که روایت‌های شفاهی دارای اصول و ضوابط خاصی هستند، و برای آن‌ها ساختار داستانی متناسبی را مطرح می‌کنند. طبق الگوی لباو، روایت از مراحلی چون چکیده، جهت‌گیری، رخداد، گره، ارزیابی، نتیجه و پایانه تشکیل می‌شود که تمام مراحل به غیر از ارزیابی در بندهای ثابت روایی قرار دارند. از آنجا که مثنوی متنی گسترده با داستان‌های متنوع است، در پژوهش حاضر نویسندگان برآن هستند تا بر اساس الگوی روایت‌شناسی لباو و والتسکی، داستان پیر چنگی را مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مثنوی با وجود کلاسیک بودن با نظریه‌های نوین از جمله الگوی لباو و والتسکی قابل تطبیق است و ارزیابی که مهم‌ترین بخش این الگو است در بندهای روایی آزاد، وجود دارد.

حیات از منظر عارفان، متجلّي شدن به نور اقدس الهی است در ظلّ انوار ساطع او که سبب آن ترک علایق دنیوی و امیال شهوانی است. فلاسفه نیز عموماً مبحث حیات را برای اثبات حس و اراده و حیّ‌ و قیوم بودن ذات حق مورد بررسی قرارداده اند. در این پایان نامه محقق برآن است تا دیدگاه مولوی را درخصوص معنا و مفهوم حیات بررسی کرده و با تکیه بر آیات و احادیث مورد تحلیل قرار دهد. با توجه به بررسی به عمل آمده در درون مایه‌ی مثنوی سه دیدگاه زیر نمود بیش‌تری دارد: 1ـ دینی که در این دیدگاه حیات جاری معمولی در این دنیا، حیات ابتدایی به شمار می‌رود و لذا این حیات نمی تواند آرمان و ایده آل نهایی انسان تلقی شود بنابراین، دنیا و آخرت در ارتباط تنگاتنگ با هم هستند. 2- فلسفی و کلامی که با اندیشه خداجویی گره خورده است. طبق این دیدگاه، سراسر خلقت کریمانه است و موجودات دایماً حیات خود را از نفخه‌ی لطف الهی دریافت می‌کنند.3- عرفانی که زندگی به معنی نفس کشیدن و رفتار غریزی کردن نیست بلکه تولد دوباره یافتن است؛ یعنی از حیات تیره نفسانی مردن و در عرصه‌ی فضیلت‌های اخلاقی و روانی تولد یافتن است. سرانجام این بررسی به این نتیجه می‌رسد که حیات دنیوی، مقدّمه‌ی حیات اخروی است. مرگ نیز به معنی نابودی مطلق نیست، بلکه نه تنها آغاز یک زندگی جدید، در نگاهی عاشقانه وسیله‌ی وصال به معشوق ازلی است به طوری که روح از تنگنای حیات حسّی به فراخنای عالم ارواح نقل می‌کند و در نشیمن گاه «صدق» مکان می‌گیرد.

چکیده:عرفان، مکتبی فکری و فلسفی است که سالک را نه تنها از راه عقل و استدلال، بلکه از راه شناخت حقّ و حقیقت بر مبنای کشف و شهود عارفان به سر منزل مقصود می‌رساند. چرا که با این روش، عرفا مفاهیم قرآن و احادیث را با باطن انسان و جهان درون تطبیق داده و در نهایت، اندیشه‌های ناب عرضه کرده‌اند. این ویژگی بعینه در آثار شبستری و اقبال لاهوری آشکار است. شبستری، ازنمایندگان مکتب وحدت وجود، به تأثیرپذیری از عرفان ابن عربی در مهم‌ترین اثر خود، گلشن راز که در جواب سوالات امیر حسین هروی سروده، به بیان اندیشه‌های عرفانی خود پرداخته است و اقبال لاهوری نیز، از مجذوبان شیخ محمود شبستری، یک کتاب منظوم خود را به رسم اعلام و اثبات ارادت ویژه به این عارف بلندنظر، «گلشن راز جدید» نامگذاری نموده و در آن کوشیده که خود با توجه به برداشت-ها و تفسیری که از سوالات امیر حسین هروی دارد، پاسخ دهد. و ضمن طرح و سوال و جواب عرفانی در آن، ابیاتی سروده، که فلسفه و عشق زندگی خویش را به خواننده می‌شناساند. در این پایان نامه کوشیدیم با تبیین اشتراکات و افتراقات اندیش? عرفانی اقبال و شبستری در دو اثر گلشن راز جدید و گلشن راز، پیرامون مباحثی همچون مسأله تفکر، علم و معرفت، وصال ممکن و واجب، قدیم و محدث، مفهوم «من» یا به تعیبر دیگر، «خودی»، انسان کامل، مفهوم اناالحق و... سخن به میان آوریم و دیدگاه‌های این دو اندیشمند بزرگ اسلامی را به خوانندگان نشان دهیم

همه ما از نظر زیست شناختی، به میزان چشمگیری ظرفیت های جنس دیگر را داریم؛ از این رو، واجد صفات مردانه و زنانه به طور توام هستیم. اما فشارهای اجتماعی به تفاوت های جنسی جنبه اغراق آمیز می دهد: زنان را مجبور می کند وجه زنانه خود را رشد بیشتری دهند و مردان را وادار به تاکید بیشتر بر طبیعت مردانه خود می کند. نتیجه آنکه «جنبه دیگر»، واپس زده و ضعیف می شود. با وجود این، «زن درون» یا آنیما در مردان و «مرد درون» یا آنیموس در زنان، به صورت های گوناگون، از جمله رویاها، خیال پردازی ها، اساطیر، ادبیات و ... ظاهر می شود. در این مقاله، دو نمود سودمند آنیموس، یعنی «معشوق (مرد آرمانی)» و «همراه درونی»، با نمونه ها و مثال های مختلف، در ادبیات و فرهنگ ایرانی تحلیل شده است و این نتیجه حاصل شده است که حداقل یکی از نمودهای آنیموس در ناخودآگاه زن ایرانی از پروتوتایپ واحدی نشات می گیرد و این پروتوتایپ، به احتمال زیاد، ایزد مهر است.

عرفان روشی است که برای یافتن حقیقت عقل و استدلال را کنار گذاشته است و به کشف و شهود تکیه دارد. از قرن چهارم به تدریج مفاهیم عرفانی در قالب کتاب های مستقل ارائه شد و در قرن ششم سنایی گونه ی مستقل شعر عرفانی را تشخّص بخشید. در این میان مولوی که بخش مهمی از زندگی خود را به شاعری گذرانده و شعر عرفانی سروده است، تحت تأثیر شمس تبریزی عرفان مستقل و ممتازی ارائه می دهد که بر مبنای عشق بنا نهاده شده است. او در مثنوی معنوی که به روش حکایت در حکایت سروده شده است و تمثیل در آن مهمترین وسیله ی شاعر برای انتقال معنی بوده، توجه خاصّی به قصص دینی داشته است. داستان موسی(ع) به دلیل دارا بودن جاذبه های خاصّی برای مولوی، بیشتر مورد توجه او بوده است. یکی از این جاذبه ها شباهت شخصیتی موسی(ع) با شخصیت دو بعدی خود مولوی است.موضوعاتی نظیر لزوم انتخاب پیر، علیّت، وحدت وجود، شعور جمادات، قضا و قدر، عقل و عشق، و حال و قال از جمله موضوعاتی است که مولوی با بهره گیری از داستان موسی(ع) در مثنوی به آنها پرداخته است. اما شیوه ی او در بیان این قبیل مفاهیم که به نوعی مفاهیم دشوار فلسفی نیز هستند، چنین است که این موضوعات را به حوزه ی عرفان برده و با بهره گیری از داستان موسی(ع) به گونه ای سهل تر و ملموس تر برای خواننده بازگو می کند که برای عموم خوانندگان سود بخش باشد.

موضوع تحقیق حاضر، سیمای جامعه در آثار سیف فرغانی و عبید زاکانی است. برای این منظور، سیمای جامعه در آثار سیف و عبید، ویژگی‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، آداب، اعتقادات و باورها مورد تحلیل قرار گرفته است. در بخش هیئت حاکمه، نقش پادشاهان، وزیران، دبیران، حاجبان، عمیدان، قاضیان، محتسبان و... بررسی شده است. در بخش بعدی به بررسی ورزش‌ها و سرگرمی‌های جامعه‌ی آن عصر، شطرنج، نرد و چوگان اختصاص داده شده است. در قسمت‌های بعدی درباره‌ی اقشار مختلف جامعه مانند: روحانیان و وارستگان، خادمان علم و فرهنگ، پیشه‌وران و اهل حِرَف، کارگران، راندگان و طفیلیان بحث و بررسی شده است. در بخش آداب و سنن، به آداب مختلف جامعه‌ی عصر سیف و عبید مانند: آداب گرمابه رفتن، سوگواری، عیادت کردن، مهمانی‌ها، عروسی‌ها و ... بررسی شده است. در بخش اعتقادات و باورهای مردمی مانند اعتقاد مردم به شفابخشی نَفَس پاکان، عذاب قبر و حشر ظالمان، گنج و طلسم، فال و قرعه، قضا و قدر و چشم‌زخم و ... می‌باشد. بنابراین ادبیّات علاوه بر هدف بودن، می‌تواند به عنوان ابزار قدرت‌مندی برای بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی محسوب شود و بستر تعالی‌بخش، شکوفاگرِ اندیشه‌ها و حاوی عناصر سازنده‌ی شخصیّت انسان‌ها به کار آید.