جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل درباره کثرات وبحث از کیفیت حصول آنها یکی از مسائل مهمی است که پژوهشگران را از قدیم مشغول خود ساخته است. حکما درباره آن به عنوان صدور کثیر از واحد و نظریه فیض و عرفا تحت عنوان تجلی و ظهور بحث کرده‌اند. نوصدرائیان گرچه در بخش اعظمی از آراء خودشان از صدر‌المتألهین اتباع می‌کنند ولی درباره مبانی، بیان مسئله، ادله اثبات و رد شبهات این مسئله آنها ابتکاراتی هم دارند. این رساله کوششی است برای کشف این نکات و استفاده از آنها در باب خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی. اصالت وجود، تشکیک در آن، قاعده الواحد، قاعده سنخیت، قاعده امکان اشرف، فاعلیت باری از مهمترین مبانی مسئله هستند. تحقیق در این پژوهش برای پاسخ به هلیت صدور، لمیت صدور، کیفیت صدور، زمان صدور و بعضی مسائل جزئی مربوط انجام گرفته است. این بحث به اسلوب توصیفی تحلیلی با استقراء آراء برخی نوصدرائیان (میرزا مهدی آشتیانی، امام خمینی، علامه طباطبائی و علامه مصباح یزدی) انجام گرفته است که به ادله نقلیه هم پرداختیم تا اینکه مقدار مطابقت آراء آنها با این نقلیه هم معلوم شود. تحقیق بر این فرض استوار بود که بین نوصدرائیان و صدر‌المتألهین و بین خود آنها نکات اشتراک و افترق متعددی یافت می‌شوند و اینکه آراء آنها از ادله نقلی استلهام شده‌اند واینکه نظریه صدور و تجلی در ابواب مختلف معارف تاثیر گذار هست. هدف تحقیق دانستن اضافات جدید نوصدرائیان و ابراز نکاتی بود که نوصدرائیان باهم یا با صدرا اختلاف دارند. همچینین مقایسه آراء آنها با ادله نقلیه و رصد کردن نتائج مترتب بر این مسئله از دیگر اهدافی بودند. غیر از علامه مصباح دیگر بزرگان سعی کردند بین آرای حکما و عرفا جمع سالم برقرار کنند و آنها قائل بودند که قاعده واحد در واجب الوجود جاری است درحالکیه علامه مصباح به مبانی حکمی خود وفادار مانده و منکر جریان قاعده الواحد در واجب الوجوب بوده است. بله، همه بزرگان به وحدت صادر اول و به اینکه عقول در ده عدد منحصر نیستند، اتفاق نظر دارند. برای برقراری جمع بین اقوال درباره منشأ صدور و صادر اول آنها سعی مبذول کرده‌اند. علامه مصباح قائل است که وجود منبسط (لابشرط‌قسمی) غیر معقول است پس عقل اول صادر اول است درحالیکه دیگر بزرگان قائل هستند که بین عقل و وجود منسبط به عنوان صادر اول جمع ممکن است. درباره اشکال صدور کثیر از عقل اول درحالیکه بعضی از جهات آن اعتباری است پاسخ داده‌اند. برخی بزرگان مانند امام خمینی و علامه طباطبائی به عالم اسما و نسب قائم به آنها و نقش آنها در ظهور کثیر پرداخته‌اند. همه بزرگان برای تائید آرای حکمی خود از ادله نقلیه هم استفاده کرده‌اند. نظریه صدور یا ظهور دارای نتائج مهمی در ابواب مختلف معارف هستند.

عقلانیت کاربرد عقل و حضور آن در فرهنگ و جامعه است که گونه‌‌های مختلفی دارد؛ همچون عقلانیت ابزاری، انتقادی و عقلانیت اسلامی. مسئله این تحقیق تبیین چیستی، کارکردها و نقد عقلانیت سلفی است که در این تحقیق تلاش می‌شود با روش توصیفی و تحلیلی منظرگاه آن نسبت به فهم آموزه‌ها و گزاره‌‌های دینی، بیان گردد. یافته‌‌های تحقیق نشان می‌دهد که اساس نظام اندیشگی و عقلانیت سلفی را اهتمام جدی به دو منبع مهم شرعی یعنی «کتاب» و «سنت» و یک روش برجسته استنباطی یعنی منهج «سلف»، شکل می‌دهد. آنان به‌صورت متناقض‌ باآنکه به‌صورت نظری قیاس و استحسان و استصلاح را به‌عنوان قواعد و اصول اجتهادی‌شان، می‌پذیرند؛ اما در مقام عمل چنان شروط محدودکننده‌ای را پی می‌ریزند که درواقع پای «عقل» از ورود به این روش‌های اجتهادی کوتاه می‌گردد و این اصول به قواعد بسیار محدود فقهی در دایره متون و نصوص، تنزل مقام می‌یابند و از «اصول اجتهادی کارآمد» به «قواعد زائد و غیرضروری» تغییر شکل می‌دهند.

ابومنصور محمد بن محمد ماتریدی در اوایل قرن چهارم در شرق جهان اسلام ظهور نموده و همانند ابوالحسن اشعری که در مرکز جهان اسلام برخاست به اتحاد طریق میانه در میان افراط و تفریطی که از سوی معتزله از یک سو و اهل حدیث و حنابله از سوی دیگر اعمال می شد همت گماشت وی علی رغم عظمت و تاثیر علمی عمیق بر متکلمان بعد از خود همچنان ناشناخته مانده و حتی آثار قلمی اش بجز تعداد اندک بصورت خطی باقی مانده و به نشر سپرده نشده است. در این نوشتار آرایی را که او در باب مباحث خداشناسی ابراز داشته با آراء علامه سید محمد حسین طباطبایی که یکی از ارجمندترین چهره های علمی شیعی است بصورت تطبیقی مورد ارزیابی قرار می گیرد. علامه و ماتریدی در مسایلی اتفاق و در مسایلی هم اختلاف نظر دارند. اختلاف نظرهایی که بین این دو دانشمند وجود دارد همگی به یک شکل نیست در برخی از مسایل هر دو نفر دیدگاه متفاوت دارند اما در برخی دیگر تفاوت دیدگاه وجود ندارد بلکه این مسایل از سوی ماتریدی با اجمال بیان شده ولی علامه با تفصیل بیان کرده است. مسایل مورد اتفاق ایشان که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته است به صورت کلی عبارتند از: پذیرش حدوث زمانی عالم پذیرش برهان حدوث به عنوان یکی از براهین نتیجه بخش نادرست دانستن توصیف خداوند به وحدت عددی تعدادی از براهین اثبات توحید تفکیک بحث اسماء الهی از بحث صفات الهی تفکیک اسم از اسم اسم غیریت اسم و مسمی عدم توقیفیت اسماء الهی عینیت ذات و صفات حدوث قرآن و برخی از راه حل های مشترک در خصوص مشکله معناشناختی صفات الهی. مسایل مورد اختلافی که مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از: انحصار براهین خداشناسی در برهان حدوث وانحصار حدوث در حدوث زمانی از سوی ماتریدی و عدم پذیرش چنین انحصاری از سوی علامه تقریر متفاوت علامه از حدوث عالم که براساس حرکت جوهری استوار است شفافیت بیشتر سخن علامه در خصوص و حدت غیرعددی خداوند تفاوت جدی در برهان تمانع و برهان استخراج شده از آیه شریفه لوکان فیهما آلهه لا الله افسدتا سکوت ماتریدی درباره بسیاری از مباحث در ارتباط با اسماء الهی صفات فعلیه که ماتریدیان در این باره متفاوت با فرق دیگر اسلامی سخن گفته اند قائل شدن ماتریدی به کلام نفسی قائل شدن ماتریدی به تفویض در باب صفات خبری و قائل شدن وی به جواز رویت حسی خداوند در قیامت.

علامه محمد باقر مجلسی از متکلمان بزرگ و بنام شیعه در دوره صفویه به شمار می‌آید. وی در آثار مستقل و غیرمستقل کلامی خود به شکلی روشمند به استنباط و دفاع از آموزه‌های اعتقادی شیعه در این دوره مهم پرداخته است. در تحقیق حاضر با مراجعه به آثار کلامی وی، روش‌های کلامی وی اصطیاد و مورد بررسی و تحلیل واقع شده است. ایشان در علم کلام از دو روش عقلی و نقلی استفاده کرده است. از نظرگاه او در اعتقادات تنها یقین معتبر بوده و از این رو خبر واحد را در کلام حجت نمی‌داند. از دیدگاه علامه قرآن تحریف لفظی شده است و روایت‌هایی که بر تحریف دلالت دارند از جهت سند متواتر و از جهت دلالت نص هستند. با وجود این که از نظریه تحریف قرآن دفاع می کند ولی از آیات قرآن نیز در مباحث کلامی استفاده کرده است. استفاده وی از روش نقلی به ویژه روایات سبب ورود مسائل جدید به علم کلام رایج شده است. استفاده وی از اخبار به گونه اخباریان نیست و می‌توان به صورت قطعی حکم کرد که وی در مسائل کلامی اخباری به شمار نمی‌آید. استفاده حداکثری از روایات، تاکید بر نقش اهل بیت (ع) در علوم حقیقی، قول به تحریف قرآن و مخالفت با فلسفه و عرفان و حتی قول به صحت روایات کتب مهم و اصیل شیعه هیچ یک نمی‌تواند اخباری بودن وی را اثبات نماید. وی به حجیت عقل برای اثبات پایه های اولیه دین اعتقاد دارد و عقل را به عنوان یکی از منابع اصول دین قبول دارد. از سوی دیگر پذیرش حجیت استقلالی عقل در کنار آیات محکم قرآنی و روایات متواتر به معنای نادیده گرفتن محدودیت‌های عقل نیست. از این رو به محدودیت‌های عقل نیز تاکید دارد. از این رو ایشان از روش عقلی حتی قواعد و ادله فلسفی نیز در اثبات و دفاع از آموزه‌های کلامی استفاده کرده است؛ هر چند که با فلاسفه مشاء و اشراق به شدت مخالفت ورزیده است. علامه مجلسی به شیوه‌های مختلف به دفاع از آموزه‌های کلامی امامیه پرداخته است. وی به دلیل تسلط به مبانی کلامی شیعه و هم چنین آگاهی خوب از مکاتب و مذاهب دیگر و هم چنین مراعات سطح فکری مخاطب هم در تبیین آموزه‌های امامیه موفق بوده و هم در پاسخ دهی به شبهات و رد عقائد معارض به توفیقات خوبی دست یافته است.

درباره چیستی مشاهده‌ناپذیرها مناقشه‌ای پردامنه بین واقع‌گرایان و ناواقع‌گرایان علمی در گرفته ‌است. این مقاله گفت‏وگویی را میان فلسفه علم و فلسفه اسلامی می‌گشاید و بر اساس دیدگاه‌هایی فلسفی از علامه طباطبایی (1281-1360) درباره مشاهده‌ناپذیرها نظریه‌پردازی می‌کند. این دیدگاه‌ها شامل «اصالت وجود»، «علم حصولی و خطاپذیری آن» و «اعتباریات»اند. مقاله حاضر مفاهیم توصیف‌گر مشاهده‌ناپذیرها را تحلیل و چنین استدلال می‌کند که آنها نه مفاهیم ماهوی‌اند، نه مفاهیم منطقی/ فلسفی و نه از اعتباریات عملی‌اند؛ با این‌ حال مشاهده‌ناپذیرها از جنبه‌ای به ماهیت و از جنبه‌ای دیگر به اعتباریات عملی شباهت دارند؛ همچنین استدلال می‌شود هویت مشاهده‌ناپذیر وجودی دارد و توصیف‌های نظری درباره آن می‌توانند واقع‌نما باشند. در ‌عین ‌حال اعتبارهایی در ساختن مدل‌های نظری درباره مشاهده‌ناپذیرها استخدام می‌شوند و به این دلیل معرفت علمی خطاپذیرست. درمجموع نظریه‌ای که در این مقاله توسعه می‌یابد از وجهی واقع‌گرایانه است و از وجهی بر عناصر اعتباری در ساخت علم تأکید دارد.

اندیشه شیعی مبتنی بر منابع اصیل دینی است. قرآن و بیانات معصومین اساس اندیشه شیعی است. امامان شیعی همواره سعی داشته‌اند براساس این منابع مانع از نفوذ و دخالت اندیشه‌های غیراصیل باشند.عالمان شیعی نیز در دوره‌های مختلف اعصار اسلامی سعی بر پالایش فکری و معرفتی اندیشه خود داشته‌اند. با این همه تلاش و کوشش اتهام‌های فراوانی مبنی بر غیراصیل و انحرافی دانستن اندیشه‌های شیعی که در حقیقت میراث معنوی پیامبر اکرم و اهل بیت است زده شده است.محمد عابد جابری در پروژه نقد عقل عربی خود که برای برون‌شد از وضعیت رکود عقل و مقدمه‌ای برای حل تعارض سنت و تجدد نگاشته است، نظام‌ معرفتی شیعه را یک منظومه عرفانی و غیرعقلی پنداشته‌اند. اساس اندیشه عرفانی در عالم اسلامی برخاسته از نفوذ آثار هرمسی است که در قرن دوم وارد عالم اسلام شده است و غلات «شیعی»، «امامیه» و «اسماعیلیه» نسبت پایداری با این اندیشه ایجاد کرده‌اند. وی بر پایه نگرش و روش ویژه خود به شیعه، عقل و... سعی بر یافتن داده‌های تاریخی دارد که بتواند شواهدی بر تایید این امر باشد.در این نگارش پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم پایه (که مرتبط با اندیشه کلامی شیعه و اتهامات جابری می‌شود) به تبیین چارچوب نظری جابری پرداخته و دیدگاه وی در رابطه با شیعه در سه بخش «نگرشی روشی»، «داده‌های تاریخی» و «زوج های ساختاری» تقریر شده است. در ادامه قبل از نقد آراء وی ،بر اساس قرآن و روایات کتاب‌الحجه اصول کافی مقام معنوی امام بر پایه یک متن اصیل شیعی معرفی شده است. تمرکز بر این بخش از اصول کافی از آن بابت است که جابری برای ادعای خود بیش از هر منبعی از این اثر استفاده نموده است.این روایات می تواند تصویر نسبتا صحیحی از شیعه ارائه دهد.تصویری که جابری آن را به صورت ناقص با مطالب دیگر در آمیخته است. در پایان آراء جابری مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. برخی از این نقدها به شیوه حلی و برخی به شیوه نقضی است که بر پایه قرآن کریم و منابع روایی اهل سنت شکل گرفته است.در پایان سعی شده با جمع بندی مطالب ، اافق‌های جدیدی را به روی خواننده بگشاییم.

اندرو فینبرگ فیلسوفی متفکر از مکتب انتقادی محسوب می‎شود. تفاوت اندیشه‎های او با بقیه متفکران مکتب انتقادی، امیدواری او به تحت سلطه درآمدن تکنولوژی و اصلاح مسیر توسعۀ آن توسط انسان است. فینبرگ به آشکارساختن پیامدهای نامطلوب تکنولوژی اکتفا نمی‎کند و رهایی از فضای تکنولوژیک حاکم را بر پایه ارزش‎های دموکراتیک مورد توجه قرار می‎دهد. او درباره تکنولوژی‎های ارتباطاتی به هویت متذبذب آنها اشاره نموده، به امکان تغییر در شکل‎گیری آنها و کاهش آسیب‎های روزافزون آن و قابلیت استفاده برای تحقق اهداف دموکراتیک اشاره می‎کند. علامه طباطبایی در نظریه ادراکات اعتباری مبنایی برای تبیین و توصیف نیازهای متنوع انسانی و نحوه شکل‎گیری ادراکات و نهادهای برآوردندۀ این نیازها را عرضه می‎کند. علامه تشریح می‎کند نیازهای طبیعی و عادت‎های اجتماعی می‎تواند برانگیزاننده توجه ادراکی انسان باشند و ما با تعمیم این بحث به کنش‎های ارتباطی، تعین نیازهای متنوع ارتباطی در تکنولوژی‎های مختلف ارتباطی را تحلیل می‎کنیم. برانگیختن توجه و ارضای افراد از ارتباط برقرارکردن در فضای مجازی، سبب نفوذ روزافزون سلطه سیاسی سرمایه‎داری گردیده است. در فضای مجازی حاضر که هم از فرهنگ تأثیر می‎پذیرد و هم بر آن اثر می‎گذارد، ارتباط مطلوب که سبب افزایش همبستگی مومنانه می‎شود، محقق نشده است. بر مبنای نظرات علامه لازم است نیازهای ارتباطی که متناسب با جهان‎بینی الهی در ادامه نیاز طبیعی ایجاد شده، بستر توجه و تدارک ادراک اعتباری را رقم زده، با حضور فعالانه در مدیریت و طراحی سرویس‎های فضای مجازی، این بستر در خدمت سبک زندگی مومنانه قرار دهیم. در این مقاله میزان تلائم اندیشه‎های فینبرگ و علامه طباطبایی برای تحلیل و نقد جهت‏گیری رسانه‏ها و تکنولوژی‎های ارتباطی مورد بحث قرار می‎گیرد.

از منظر عارفان مسلمان و برخي علماي علم اخلاق، قرب اختياري به خداوند ماهيتي جز تخلق به اخلاق‌الله ندارد. در اين تصوير، ابتدايي‌ترين پرسش‌ها اين خواهد بود که آيا اساساً مي‌توان خداوند را داراي اخلاق و متصف به صفات اخلاقي دانست؟ و آيا اساساً مي‌توان همان اخلاق حاکم بر مناسبات انساني را به خداوند نيز نسبت داد؟ اين پژوهش با رجوع به قواعد کلي متخّذ از نصوص ديني و با عنايت به تحليل‌هاي عرفاني صورت‌گرفته از آن و نيز بررسي تعاريف لغوي و اصطلاحي اخلاق در مناسبات انساني، به امکان‌سنجي ثبوت اخلاق براي خداوند پرداخته است که با مواجهه‌اي اجتهادي و رويکرد استنادي، اصطيادي و استنباطي با قواعد، آيات و احاديث ناظر به موضوع و نيز تعريف واژة اخلاق، به اين سؤال پاسخ داده است. با استناد به اصول هستي‌شناختي‌اي چون «ثبوت و تحقق اصل و منبع هر خير و کمالي در نزد خداوند»، خُلق نيکو در ميان آدميان، منبع و مستند وجودي‌اي جز اسماء‌الله نخواهد داشت. احاديث ناظر به اين موضوع که مستند ادعاي عارفان گشته، بر فرض ضعف سند، بر اساس همين قواعد کلي تأييد مي‌گردد. اين در حالي است که واژة «اخلاق»، به‌لحاظ لغوي و نيز به‌لحاظ اصطلاحي، متمکن از تحمل انتساب اخلاق به خداوند است؛ به‌شرط آنکه با نقب زدن به روح معنا در هر يک از قيود توضيحي تعاريف، ساحت خداوند را از محدوديت‌هاي متبادر به ذهن به‌دليل انصرافات حاصل از غلبة استعمال تعاريف در اخلاق حاکم بر مناسبات انساني، پيراسته کنيم.