جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استفاده از روش فلسفی و کارآمدی آن در کلام و الهیات همواره میان متکلمان مسلمان و مسیحی محل بحث‌ونظر بوده است. توماس آکویناس و خواجه طوسی، متکلمان هم‌عصری هستند که با اثرپذیری از فلسفۀ ابن‌سینا و با کاربرد برهان در تبیین و دفاعیات کلامی دین، مشرب و روشی مشابه یافته‌اند که می‌توان آن ‌را کلام عقلی ـ نقلی نامید. این پژوهش تطبیقی به روش‌شناسیِ تعلیمی آن‌ها اشاره می‌کند. توماس آکویناس با قائل‌شدن به دو نظام معرفتی مبتنی بر وحی و عقل، دو نوع الهیات به نام الهیات وحیانی و الهیات طبیعی را مطرح کرد. وی در کتاب جامع الهیاتِ برخلاف کتب پیشینیانش که تنها جنبۀ رهبانی و درون‌متنی داشتند، افزون بر استناد به متون مقدس و آثار آبای کلیسا به تحلیل فلسفی در مباحث الهیاتی همت گماشت. خواجه طوسی نیز در کتاب تجرید الإعتقاد به تلفیق روش عقلی و ‌نقلی پرداخت. این‌جستار، ضمن اشاره به روش کلامی پیش از این دو متفکر، با نگاهی ‌توصیفی تحلیلی، وجوه اشتراک و افتراق روشیِ توماس و خواجه را بیان می کند. اتخاذ روش اعتدالی از وجوه اشتراک آنان است. آکویناس در میانۀ رأی تفریطی تِرتولیان و دیدگاه افراطیِ ابن‌رشدیان لاتینی قرار دارد و خواجه نیز با عبور از نص‌گرایانی چون شیخ صدوق، از آسیب‌های افراطی برخی معتزله و برداشت‌های غلوآمیزی چون فرقۀ شیخیه به‌دور است. نتیجۀ روش اعتدالی هردو، استفادۀ حداکثری از برهآن‌های عقلی و عبور از «نص‌بسندی» به «نص‌پسندی» است. روش دانش کلام اساساً انحصاری نیست، اما نویسنده از رهگذر این مقایسه و توجه به ملاک تشابهات روشی، بر آن است که روش اعتدالی آن‌دو، کارآیی و سودمندی و پاسخ‌گویی بیشتری نسبت به روش‌های نص‌گرا دارد.

الیاس نبیj از شخصیت‌های مشترک ادیان ابراهیمی و یادشده در قرآن و کتاب مقدس است. تصویر رسالت او در این کتب، بیانگر چیرگی او بر فضای فرهنگی معاصرش، و نیز ترسیم الگویی علمی و عملی در تحقق رسالت دینی است. با اتخاذ نگرشی روشمند به جایگاه کتاب مقدس در تفسیر قرآن، می‌توان گفت دست‌کم بخش‌هایی از این سه کتاب می‌توانند در فهم متن یاری کنند. رهیافت «بینامتنیت» در موضوع الیاس، ما را به فهم بهتری از آیات قرآنی نزدیک می‌کند. کیفیت مبارزه با بعل‌پرستی، بنیان‌گذاری روش مباهله، پرورش مخلَصینی چون الیشعِ جانشین، میزبانی مادر یونس و معجزه احیای یونس، گوشه‌هایی از این رهیافت است. رسالت الیاس نبیj در یهودیت و مسیحیت، محدود به زمان حیات او نیست و پس ‌از صعود، به‌ویژه در حوزه‌های عرفانی، برخی آیین‌ها و نیز در رخداد بازگشت مسیحا تداوم یافته است. در اسلام نیز اشارات اندکی به رسالت غیبیِ وی دیده می‌شود.

عیسی(ع) در انتقـال پیام و مواعظ دینی و اخلاقی به‌وفور و هوشمندانه از زبان «تمثیـل» بهره برده است. اناجیل گواه آنند که او با کاربرد این زبان در روش تبلیغیِ «جدال أحسن» با فریسیان و بزرگان قوم یهود، پیروز میدان بوده و همچنین معارف بلند و دشوارفهمی را به پیروان انتقال داده است. پاره‌ای از آیات قرآن نیز نشان از استفاده عیسی(ع) از تمثیل در مواعظ اخلاقی و حکمی دارد. گسترهٔ بسیار و آرایشِ جای‌به‌جای تمثیل، نشان از راهبرد هوشمندانه‌ای است که با مهم‌ترین ویژگی‌های تمثیل، یعنی «حُسن تأثیر» و «ماندگاریِ» پیام در جان مخاطب و آینده‌نگری، پیوند دارد. این مسئله با توجه به رخدادهای پساصعودِ آن ‌حضرت رمزگشایی می‌شود. زبان‌شناسان از لحاظ تاریخی، ادبیات کتاب مقدس را با مرحلهٔ دوم زبانی، یعنی «تمثیلی»، هم‌زمان شمرده‌اند که نشان می‌دهد عیسی(ع) در تمثیل‌هایش تعمداً از زبان اسطوره‌ای و شعریِ مربوط به دورهٔ اول فاصله گرفته و مخاطب را به فهمی عمیق‌تر می‌رساند. بازشناسی روشمند آرایهٔ تمثیل در قرآن و کتاب مقدس، فصلی نو در شناخت بنیان‌های زبانیِ مشترک میان پیروان اسلام و مسیحیت و بالمآل پیوندهای فرهنگی و عقیدتی می‌گشاید.

نماز در آیین یهود، جزء ارکان اساسی دین به شمار می‌آید . خاستگاه و ریشه تشریعِ نماز در یهودیت، «قربانی»‌هایی است که خود از شعائر بزرگ یهودیت بوده، در کتاب مقدس عبری به مناسبت‌های گوناگون از آن یاد شده است. نماز در ایام پس از تخریب معبد سلیمان و به سبب فاصله‌گیری جامعه ایمانی از معبد، با مساعی ربی‌ها و به همت مجمع کبیر سامان یافت. در این پژوهش، پس از تبیین مفهوم و نحوه تشریع نماز، مقدمات و سپس ارکان اصلی و مؤخرات آن بررسی شده است. ضرورت این اثر، پرداختن به مقولات مشترک ادیان ابراهیمی و از آن جمله نماز است. نماز، پل ارتباطی جوامع ایمانی فرض شده است؛ پلی که رهروانش فراوان، و پیمودنش در اوقاتی از صبح و شام، فریضه است. نگارنده بر آن است که پرداختن به این روزانه پُرتکرار، راه‌کاری اساسی در همدلی جامعه مؤمنان،‌ و بستری ره‌گشا و مناسب برای گفت‌وگوی بینُ‌الأدیانی در برابر جبهه کفر و الحاد است.