جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تصویر هنری یکی از مباحث حوزۀ زیبایی‌شناسی است که عناصر تشکیل‌دهندۀ یک متن ادبی را به‌منظور کشف زیبایی‌های آن بررسی می‌کند. تصاویر هنری انواعی دارد که ازجملة آن، تصاویر محسوسی است که برپایة حواس پنج‌گانه شکل می‌گیرد. در بین تصاویر هنری سورة واقعه، تصویر شنیداری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از رهیافت‌های این پژوهش تبیین و آشکارکردن انواع تصاویر شنیداری سورۀ واقعه است که به سه صورت در این سوره نمود پیدا می‌کند: تصاویر شنیداری مبتنی بر آوا‌معنایی، تصاویر تداعی‌کنندة اصوات و تصاویر گفت‌وگو با الفاظ دال بر شنیدن. آوامعنایی‌ها مستقیماً از صفات حروف در واژگان و موسیقی بهره می‌برد. در تداعی‌کننده‌های اصوات و گفت‌وگوها، تصاویر شنیداری غیرمستقیم است؛ یعنی ابتدا صحنه با تفکر، برای مخاطب مجسم می‌شود و به دنبال آن صدا و تصویر شنیداری آن تداعی می‌گردد؛ این تصاویر مخاطب را در موضعی قرار می‌دهد که گویا صداهایی را می‌شنود. نتایج این بررسی نشان می‌دهد تصاویر شنیداری آوامعنایی در سورة واقعه به ترسیم حوادث هول‌انگیز قیامت و عذاب‌های جهنم مربوط است. در این تصاویر، حوادث قیامت به‌گونه‌ای به تصویر کشیده شده است که گویی مخاطب صدای مهیب آن را می‌شنود. تصاویر شنیداری تداعی‌کننده، به ترسیم بهشت مربوط است. گاهی تصاویر شنیداری در سوره واقعه بر اساس گفت‌وگوی بهشتیان و منکران معاد است که تصویری از حضور آنان در اجتماع ارائه می‌دهد. در این تصاویر از الفاظ دال بر شنیدن مثل «یقولون» و «یسمعون» استفاده شده است که این کلمات در کنار کلمات بعد از خود، تصویری شنیداری ارائه می‌دهد.

چکیده: مباحث کلامی ازجمله موضوعاتی است که در ساختار متون سنت اول عرفانی جایگاه ویژه‌ای دارد. عرفا در این منابع مجالی برای طرح دیدگاه‌های کلامی خود می‌یابند. با توجه به اینکه مرز مشخصی برای تشخیص مباحث کلامی و عرفانی در این متون وجود ندارد، مسائل این دو حوزه در برخی تحقیقات عرفانی با یکدیگر درهم آمیخته است. بررسی این دو حوزه در متون سنت اول عرفانی نشان می‌دهد برای شناخت این تفاوت‌ها توجه به چند محور اصلی ضروری است: هدف و غایت، روش دستیابی به هدف و نیز موضوع و ویژگی‌های زبانی آثار کلامی و عرفانی. کلام و عرفان هر دو در پی دستیابی به هدفی واحد یعنی معرفت هستند؛ اما آنچه هدف عارف را از هدف متکلم متمایز می‌کند، برداشت و تفسیری است که عرفا و متکلمان از معرفت دارند. روش دستیابی به هدف نیز از منظر متکلم و عارف تفاوت‌هایی دارد. با توجه به تفاوت‌هایی که در هدف و روش دستیابی به آن بین عرفا و متکلمان وجود دارد، موضوع کلام و عرفان و نیز زبان آثار کلامی و عرفانی از هم متمایز می‌شود. با توجه به این ویژگی‌ها تفاوت‌های ساختاری کلام و عرفان و ارتباط این دو حوزه در این مقاله بررسی می‌شود.

در پژوهش حاضر آرای نجم‌الدین رازی و عزیز نسفی در باب مراتب ارواح و وجوه اشتراک و افتراق آن­ها بررسی می‌شود. نتایج نشان می‌دهد آرای‌ آن­ها در باب هستی و آفرینش ضمن تأثیرپذیری از دیدگاه حکما با نوآوری‌های بسیاری همراه است و زمینه‌های مشترکی در دیدگاه‌های آن­ها مشاهده می‌شود. صرف‌نظر از تشابهات صوری و بهره‌گیری از یک تشبیه مشترک، از نظر محتوایی نیز شباهت‌هایی بین دیدگاه‌های آن­ها وجود دارد؛ از جمله: 1ـ مراتب ارواح عطایی‌ هستند و در آن­ها تبدیلی صورت نمی‌گیرد؛ 2ـ کمال انسان در تعلق روح به قالب است، زیرا جسم معدن کدورت و ظلمت است و زمینۀ طلب کمال را در انسان فراهم می‌کند؛ 3ـ هر دو عارف با طرح مراتب ارواح به تبیین قوس نزول در دایرۀ هستی می‌پردازند. توجه به سیر استکمالی و بازگشت به مبدأ نیز قوس صعود را در دایرۀ هستی ترسیم می‌کند. شباهت‌های مذکور می‌تواند دلیلی بر اثرپذیری عزیز نسفی از نجم‌الدین رازی تلقی شود.

نظر به گستردگی تعاریف و مفاهیمی که از جذبه در متون عرفانی مطرح است، این پژوهش به بررسی، طبقه‌بندی و تحلیل موضوع جذبه در متون نثر عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که جذبه در متون عرفانی همیشه به یک معنا به کار نرفته است؛ برخی از این مفاهیم عبارتند از: مشاهده و معاینه، وجد و اخذ، سیر در احوال، اجتبا و اصطفا، طلب، توفیق و عنایت و آزاد شدن از بندگی نفس. در اغلب این تعاریف جذبه کششی از جانب حق تعالی است و در برخی تعاریف هم جذبه کشش بنده به سمت حق و به مفهوم طلب تعبیر شده است. بررسی سیر مفهوم جذبه نشان می‌دهد اگرچه جذبه موهبتی الهی است، بدون مقدمه بر فرد وارد نمی‌شود. در واقع بنده با پاک­سازی درون، زمینۀ دریافت جذبۀ الهی را فراهم می‌کند، همچنین جذبه در کلام عرفا درجات مختلفی دارد؛ به‌گونه‌ای که در هر مقامی نوعی از جذبه بر فرد وارد می‌شود. در یک تقسیم‌بندی کلی جذبه به انواع عام و خاص تقسیم می‌شود. از دیگر اقسام جذبه کششی است که حق تعالی در روز ازل نصیب ذریه انسان می‌کند و آن را بر فطرت خداجو می‌آفریند.

توحید یکی از مباحث اساسی و کلیدی عرفان اسلامی تا پیش از قرن هفتم هجری است. بدون شک تبیین جایگاه این اصل مهم عرفانی در شناخت دیگر مبانی سیر و سلوک نیز کارگشا خواهد بود. مباحثی که در باب توحید در کلام عرفا مطرح می‌شود همیشه یکسان و یکدست نیست. عرفا در باب توحید سخن‌ها رانده، به ارائه تعاریف و طبقه‌بندی‌های مختلف همت گمارده‌اند. توحید در آراء عرفای سنت اول عرفانی غالباً غایت سیر و سلوک شناخته می‌شود و البته گاه اشاره به یکی از مراحل پیش از توحید از جمله عشق و فنا دارد. به منظور تبیین دقیق جایگاه توحید در سنت اول مباحث مورد نظر در هفت فصل طبقه‌بندی و تنظیم شد. فصل اول به بیان کلیات پژوهش و نیز بررسی جایگاه دو عنصر اساسی عرفان اسلامی یعنی قوه نظری و عملی اختصاص یافت. نحوه تعامل قوه نظری و عملی در این پژوهش ابزاری است که به یاری آن به تحلیل مبحث توحید پرداخته می‌شود. در فصل دوم دیدگاه‌های متکلمان اشعری، معتزلی و شیعی در باب توحید بررسی شد؛ البته مسلم است که بحث از مباحث کلامی مورد نظر فراتر از حد این رساله است و در این قسمت تنها به آرایی اشاره می‌شود که در بررسی و تحلیل مبحث توحید در عرفان اسلامی کارگشا خواهد بود. فصل سوم به تبیین ارتباط میان کلام و عرفان با توجه به مبحث توحید اختصاص یافت و تغییر و تحول برخی از اصول زیربنایی عرفان اسلامی از عرصه کلام تا عرفان بررسی شد. فصل چهارم مهم‌ترین فصل این رساله است که ماحصل کلام عرفا در باب تعاریف، مراتب و انواع، موانع و نشانه‌های توحید در این فصل بررسی گردید. در فصل پنجم ارتباط بین توحید و معرفت تبیین شد. فصل ششم نیز به بحث از بیان‌پذیری یا بیان‌ناپذیری توحید در کلام عرفا اختصاص یافت و در نهایت در فصل هفتم نحوه تعامل قوه نظری و عملی در مبحث توحید بررسی و تحلیل شد.واژگان کلیدی: توحید، قوه نظری، قوه عملی، فنا، وحدت شهود.

در نظریة نشانه‌شناسی دیداری پساگرماسی، عناصر صوری گفتمان به محتوایی باز می‌گردد که نظیر آن محتوا در ساحت نشانه‌شناسیک جهان طبیعی حضور دارد؛ پس می‌توان به وابستگی متقابل میان زبان و ادراک جهان قائل شد. آن چه این پیوستگی را ممکن می‌سازد، وجود واسطه‌ای به نام جسم است. در نتیجه، از یک سو، فرآیند معنادهی برخاسته از زبان در اختیارمان است و از دیگر سو، ادراکی است که از واکنش حسی به پدیده‌های جهان حاصل می‌شود. این مقاله در نظر دارد با اتکا به بعد حسی ـ ادراکی موجود در تصویرهای دیداری مکاشفه‌های روزبهان و با کاربست نظریه نشانه‌-معناشناسی فونتنی و گرماس،سه عامل اساسی را در فرایندهای دیداری، شامل دامنه نوع ادراکات حسی، نقش ادراک حسی و جایگاه جسمانه در شکل‌گردانی پدیدارهای دیداری در کشف‌الأسرار و مکاشفات‌الأنوار تبیین کند. حاصل پژوهش در مورد نخست، حکایت از وجود دو طیف کمی-شناختی و کیفی- عاطفی در این اثر دارد؛ که البته، طیف نخست، به جهت گسترده بودن فضای تجربة عرفانی و ابهام و رازوارگی آن بر صراحت و فشردگی طیف دوم غلبه دارد. در مورد دوم، پیوند میان ادراک عارف با دو عامل موقعیت (گونه‌های مختلف دیدن) و ذهنیت (باورها، سلائق) موجب درنگ در روند تکوین و روایت مشاهدات و خلق تصویرهای هنری در آن می‌شود. شکل‌گردانی مبیّن اهمیت جسمانه در جریان تجربه و دیدار است و به ایجاد هنجارگریزی در تصویرها و زبان عارفانه مبتنی برمقام تشبیه نزد روزبهان می‌انجامد.

روزبهان بقلی در مشرب‌الارواح طرحی جامع در باب منازل سیر الی الله ارائه می‌دهد. هرچند که او در دیگر آثار خود به صورت پراکنده مطالبی را در باب مراحل سیر و سلوک عرفانی مطرح کرده است، اما در این کتاب به آراء پراکنده خود در این زمینه نظم و سامانی می‌بخشد. روزبهان بین بنده و حق هزار مقام در نظر می‌گیرد و به تشریح جزئیات آن می‌‌پردازد. تمامی مقام‌هایی که وی در مشرب‌الارواح از آن یاد می‌کند از یک نوع نیست. مقام از منظر او معنایی گسترده و فراگیر دارد و منحصر به منازل سیر الی الله نیست. پیش از روزبهان نیز این دیدگاه در بین عرفا مطرح بوده است که بین بنده و حق هزار مقام وجود دارد؛ اما روزبهان برای نخستین بار به نامگذاری و شرح جزئیات این مراحل می‌پردازد. طبقه‌بندی روزبهان از مراحل سیر الی الله وجوه اهمیت بسیاری دارد که آن را از دیگر تقسیم‌بندی‌هایی که در این زمینه صورت گرفته متمایز می‌کند؛ از جمله این که در این طرح بین مراحل سیر و سلوک و مراتب اولیا سازگاری و هماهنگی ایجاد شده است. روزبهان طبقات اولیا را به بیست گروه تقسیم می‌کند و جزئیات مقامات هر طبقه را به تفصیل بیان می‌کند. بین طبقات مختلف عرفا و مقامات هر طبقه در این طرح ارتباط معناداری برقرار است. با توجه به سیر کلی مقامات، هدف از مقاله حاضر بررسی مبانی نظری دیدگاه‌های روزبهان در باب مراحل سیر و سلوک عرفانی است.

ماجرای خلقت آدم(ع) ، از جمله داستان‌های قرآنی است که در متون تفسیری و بویژه تفسیرهای عرفانی، با ظرایف خاصی همراه می باشد. در این میان، کشف‌الاسرار میبدی با زبانی نمادین و تصویری، به تفسیر عرفانی این داستان می‌پردازد. روایت میبدی از این ماجرا، در نوبه ثالثه کشف‌الاسرار، لایه‌های درونی و دلالت‌های معنایی فراوانی دارد. نظر به تعدد سطوح رمزگانی در این داستان، این پژوهش به رمزگان‌شناسی این متن نظر داشته است. در بررسی رمزگان‌های یک متن، تقسیم‌بندی‌ها و نظریه‌های مختلفی مطرح است و این پژوهش بر اساس الگوی پنج‌گانه بارت انجام شده است. با توجه به ویژگی‌های این الگو، همچون روایت‌محور بودن، توجه به رمزگان‌های فرهنگی و ایدئولوژیکی ـ که در متون تفسیری عرفانی جایگاه ویژه‌ای دارد ـ پژوهش حاضر این الگو را اساس بررسی رمزگان‌ها قرار داد. محدوده این پژوهش نیز تفسیر آیات سی‌ام تا سی و هشتم سوره بقره در نوبه ثالثه کشف‌الاسرار بوده است. نتایج این بررسی، نشان می‌دهد در داستان خلقت آدم(ع) به روایت میبدی انواع رمزگان‌های هرمنوتیکی، کنشی، معنایی، نمادین و فرهنگی درخور تشخیص است. برخی از این رمزگان‌ها از نصّ صریح قرآن هم برداشت می‌شود و برخی، شاخ و برگی است که میبدی به این داستان می‌دهد. از بین انواع مذکور‌، رمزگان هرمنوتیکی و کنشی، بیش‌ترین نقش را در پیشبرد فرایند داستان ایفا می‌کنند.

جنید بغدادی عارف بزرگ و نظریه پرداز سنت اول عرفانی، یکی از پیشگامان بحث توحید است که سخنان ارزشمندی در باب معرفت و توحید دارد. وی با توجه به سطوح مختلف مخاطبان، مراتبی را برای توحید برمی شمرد. سخنان وی در باب این موضوع، نمایانگر آن است که سیر و سلوک عملی و بینش خاص عرفانی در کنار هم در پیشبرد عارف برای رسیدن به مرتبه ی توحید ایفای نقش می کند. جنید در بیان مراتب معرفت و توحید تعامل سازگاری میان قوه ی عملی و نظری برقرار می کند و عرفان او چنانچه در باب عرفان پیش از سده ی هفتم ذکر شده، عمل صرف نیست. در این پژوهش کوشیده ایم که به بررسی مبحث توحید از نگرگاه جنید با استفاده از الگویی جدید و کارآمد (شیوه ی تعامل قوه نظری و عملی) بپردازیم. رسیدن به مرتبه ی توحید از جهتی روی در قوه ی عملی دارد و با گذشتن از مراتب سیر و سلوک برای عارف حاصل می شود و از طرف دیگر، ارتباط ناگسستنی با بینش ویژه ی عرفانی و به تعبیر دیگر، قوه ی نظری دارد. بدین سان، برای شناخت بهتر توحید توجه به نحوه ی تعامل قوه ی نظری و عملی ضروری است.