جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گاهی تصوّر یک مسئله فلسفی مهم‌تر و دشوارتر از تصدیق آن است، و مسئله اصالت وجود از جمله این مسائل است. در این مقاله به بررسی برخی از معانی تصوّری این مسئله پرداخته‌ایم. هم‌چنین به بررسی دو تحریر از محلّ نزاع، و نیز در پرتو ادلّه اصالت وجود به بررسی برخی معانی تصوّریِ دیگر پرداخته‌ایم. تحریر محلّ نزاع که مسئله مهمی در این زمینه است، در کتب ملّاصدرا ذکری از آن به میان نیامده است، اما کسانی مانند سبزواری و طباطبایی و.... به آن پرداخته‌اند. در این میان مدرّس زنوزی تحریر جامع و دقیقی از محلّ نزاع این مسئله به دست داده است. برخی بر این نحوه تحریر انتقاداتی وارد کرده‌اند و ما به آنها پاسخ داده-ایم. در این مقاله به معانی ماهیّت، وجود، اصالت، حدّ در محلّ نزاع پرداخته شده است. نیز به مسائلی از قبیل این‌که پدیده‌های شخصی یا نوعی در این مسئله مورد نظر است پرداخته شده است.

مسئلۀ اصالت وجود به گونه‌ای که چند قرن اخیر مطرح است، از زمان ملاصدرا آغاز شده است و از همان زمان نیز بداهت این مسئله مطرح بوده است. ما در این نوشتار به روشی تحلیلی ـ تاریخی به بررسی این مسئله پرداخته و نشان داده‌ایم که چون اصالت وجودی‌ها ویژگی‌هایی چون بساطت برای وجود برمی‌شمرند، بدیهی دانستن این مسئله، طفرۀ ناموجهی از اشیاء پیرامونی به وجودی با آن ویژگی‌هاست. پذیرفتن دیدگاهی نیز که قائل به اصالت وجود و عینیت ماهیت است، در اشیاء پیرامونی ما، امری خلاف مشهود ماست. همچنین از مواردی نام برده‌ایم که می‌توانسته است دستاویز فیلسوفان اصالت وجودی برای روی‌آوری به نظریۀ بداهت اصالت وجود باشد.

با مطرح شدن مسئله تمایز وجود و ماهیّت و تا پیش از میرداماد، موضع تلویحی و حتّی تصریحی فیلسوفان مسلمان را در باب اصیل دانستن یکی از این دو یا هر دو، و حتّی عباراتی حاکی از لفظی بودن نزاع نزد برخی از آنان در آثارشان دیده می­شود. از زمانی که ملّاصدرا وجود را اصیل دانست، و مبحث مستقلّی درباره اصالت وجود گشود، مسئله لفظی دانستن نزاع در برخی آثار لاهیجی، شاگرد وی، دیده می­شود، که تا به امروز هم قائلانی داشته است. در این نوشتار نشان داده­ایم که طبق برخی از تفاسیر اصالت وجود- که برای ماهیّت و وجود تحقّق عینی قائلند- امکان لفظی دانستن نزاع اساساً منتفی است. در برخی از تفاسیر که تنها وجود مابه­ازای عینی دارد و ویژگی­هایی چون بساطت دارد، چون این ویژگی­ها در تنافی با ویژگی­های ماهیّت است، بی­گمان نزاع معنوی است. در این نوشتار هم­چنین به رابطه بدیهی دانستن مسئله و لفظی بودن نزاع پرداخته­ایم؛ نیز به این مسئله که از ادله اصالت وجود با لحاظ تقریرهای مختلف آن­ها- لفظی بودن نزاع مستفاد می­شود یا معنوی بودن آن؟

سهروردی در منطق حکمة‌الاشراق در یک نوآوری تمام جهات را به ضرورت برمی‌گرداند. وی جهات سه‌گانه ضرورت، امتناع، و امکان را جزء محمول قرار داده و بر آن است که در این صورت جهت در همه‌ قضایا ضرورت می‌شود. از آن‌جا که بحث از جهت در دیگر مباحث منطقی، مانند تناقض، عکس، و قیاس‌ها نیز به میان می‌آید، طبعاً این نوآوری در این مباحث تأثیرگذار است. سهروردی بدین نکته واقف بوده و این تأثیرها را نشان داده است. به فرض تمامیّتِ این نوآوری، این نوشتار بر آن است که خواه مراد سهروردی اختصار در بحث باشد یا ضروری کردن قضایا در علوم حقیقی یا برهانی، اساساً نیازی بدین ضروری‌سازی و فرو کاستن همه‌ جهات در ضرورت نیست و این نوآوری مشکلی را حلّ نمی‌کند. لذا از سوی اکثریّت منطق‌دانان بعد از سهروردی مورد غفلت قرار گرفته است.

ارائه ملاک تمایز علوم مبحثی مهم در علم شناسی است. از آنجا که تفسیرهای مختلف از عرضی ذاتی در اخذ ملاکهای مختلف تمایز علوم بی تاثیر نیست و پاره ای از اشکالات بر تمایز به موضوع از جانب عوارض می باشدو... نخست مفصل از مبحث عوارض ذاتی و دیدگاههای مختلف در باره آن سخن گفته ایم و آن گاه ملاکهای ارائه شده از سوی دانشمندان مسلمان ( منطق دانان و اصولیان) به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و توانایی هر یک از آنها در جدایی علوم مورد ارزیابی واقع شده است. ملاکهایی که مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از: تمایز به موضوع, تمایز به غایت, تمایز مبتنی بر تفصیل علوم به حقیقی و اعتباری ( موضوعی- غایی) , تمایز به جامع محمولات, تمایز به موضوع یا محمول یا هر دو , تمایز مبتنی بر تفصیل علوم در دو مقام تحقق و تدوین , تمایز به هر آنچه که می تواند در تمایز مدخلیت داشته باشد, تمایز به سنخیت و تمایز به روش. در این بحث و بررسیها مشخص شده است که تمایز در علوم حقیقی- علومی که ما به ازاء یا منشا انتزاع خارجی دارند- به موضوعات آنهاست, و این ملاکی است که در مقام تدوین قادر به تمییز علوم است , ملاکی حقیقی که اعتبار معتبر در آن دخلی ندارد. در این علوم از عوارض ذاتی یک علم - مطابق تفسیر دیدگاه سوم عرضی ذاتی- بحث می شود. اما علوم اعتباری را به وسیله این ملاک به نحوی حقیقی ( یعنی به گونه ای که بسته به اعتبار معتبر نباشد) نمی توان از هم تمیز داد, بلکه به گونه اعتباری, آن هم در مقام تحقق. تمایز به غایت نیز این گونه است , یعنی فراخی و تنگی مسائل یک علم به دست اعتبار معتبر است اما در مقام تدوین. بنابراین بر تمایز به موضوع در علوم اعتباری برتری دارد. نیز مشخص شده است که بیشتر دیدگاههای دیگر که به گونه ای در پی ارائه ملاکی بوده اند که به نحو حقیقی علوم را از هم متمایز کند, توفیقی در این امر نداشته اند, آن چنان که دیدگاه تمایز مبتنی بر تفصیل علوم در دو مقام تدوین و تحقق- که آمیزه ای از دو گونه حقیقی و اعتباری ملاک تمایز است می باشد- و نیز دیدگاهی که همه عناصر را برای تمایز علوم دخیل می داند.