جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنجشگرانه‌اندیشی (تفکر نقادانه)، عنوان شیوه‌ای از اندیشیدن، و نیز دانشی است که محصولِ دغدغه‌های دیوئی در زمینۀ فلسفۀ آموزش و پرورش است؛ دانشی که، به ادعای برخی در مسیر تبدیل شدن به یک «رشته» است. با این حال، دیدگاه‌های صاحبنظران دربارۀ چیستی سنجشگرانه‌اندیشی متفاوت است. در این مقاله، با تحلیل و نقد دیدگاه‌های برخی از صاحبنظران شناخته‌شده‌ترِ سنجشگرانه‌اندیشی نشان داده‌ایم که آن‌ها عموماً این انگاشته را می‌پذیرند که سنجشگرانه‌اندیشی به عنوان یک دانش «عام» امکان‌پذیر است. در پایان، با قول به این‌که رویکرد کسانی که در تعریف سنجشگرانه‌اندیشی بر فرآیند تمرکز می‌کنند پذیرفتنی‌تر است و نیز اینکه تفاوت دیدگاه‌ها غالباً از جنس «تضاد» نیست، نتیجه گرفته‌ایم که دیدگاه ریچارد پل جامع‌ترین دیدگاه است. نتیجۀ ضمنی (اما شاید مهم‌تر) مقاله این است که سنجشگرانه‌اندیشی صرفاً مقوله‌ای آموزش‌شناختی نیست و بررسی چیستیِ آن نیازمند تحقیق فلسفی است.

قرن بیستم قرن اوج گیری بحث و اختلاف نظر فیلسوفان در مورد چیستی فلسفه بود. اما در اواخر همین قرن این بحث فروکش می کند. به گونه ای در نوشته پی. ام. اس. هکر در مجموعه مقالات داستان فلسفه تحلیلی می خوانیم: «یکی از ویژگیهای چشمگیر فلسفه در اواخر قرن بیستم این است که دیگر بر سر اینکه فلسفه چیست و چه انتظاری از آن می توان داشت و اینکه گزاره های فلسفی، با فرض وجود چنین گزاره هایی، چیستند و چه نسبتی با گزاره های علم دارند مجادله جدی وجود ندارد.» در حاشیه قرار گرفتن این بحث، به هر دلیل که باشد، مطمئناً به معنای رسیدن به توافق نظر کلی نیست. تحلیل اینکه چرا اختلاف نظر برجا ماند ولی بحث در مورد آن فروکش کرد از حوصله ی این نوشته، و البته صلاحیت نگارنده، خارج است اما اثرات این اوج و فرود و آگاهی عمیق نسبت به دشواری هر گونه مواجهه با پرسش فوق، و نه الزاما حل آن، در هر کجا که به نحوی از آنجا به آن پرداخته می شود مشهود است. در سال 1991 ژیل دلوز و فلیکس گاتاری، دو فیلسوف پست مدرن فرانسوی، کتابی با عنوان «فلسفه چیست؟» منتشر کردند که برای چند هفته در صدر کتابهای پرفروش قرار داشت اما کتاب مذکور، احتمالاً برخلاف انتظار بسیاری از خریداران آن، نه یک کتاب مقدماتی و آسان برای آشنایی با فلسفه بلکه بیان رای دو فیلسوف در مورد ماهیت فلسفه بود که آن را آفرینش مفاهیم می دانستند. در همان زمان حتی یکی از منتقدان پیش بینی کرد که این کتاب خیلی زود به یک اثر کلاسیک در فلسفه تبدیل شود. اما گذشته از این گونه موارد استثنایی امروزه علی القاعده باید در کتابهای مقدماتی به دنبال عنوان «فلسفه چیست؟» بگردیم. تازه در این گونه کتابها هم، به رغم عنوانشان، معمولاً در همان بند اول انتظار خواننده از کتاب تعدیل می شود و به آشنایی با فلسفه تقلیل می یابد. روش مورد استفاده هم غالباً مبتنی بر این فرض است که فلسفه بیش از آن که دانش باشد نوعی ورزیدن است. شاید صریح ترین بیان در مورد این گونه کتابها و روش مورد استفاده در آنها بیان پل ادواردز و آرتور پپ در کتاب درآمدی نوین بر فلسفه باشد. بنابراین به نقل این بیان یک جمله ای بسنده کرده و بحث در این مورد را کوتاه می کنیم. «شاید عاقلانه ترین کار این باشد که به وسط موضوع جست بزنیم، یعنی در مورد مسائل فلسفی خاصی بحث کنیم و در پایان کار بگذاریم دانشجو فلسفه را آن نوع اندیشیدنی که با آن آشنا شده تعریف کند.»