جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ شهاب الدین سهروردی فیلسوف و عارفی با حکمتی آمیخته از معرفت نظری و طریقت و سلوک عملی است. در حکمت او مقام نظر و عمل آ ن چنان آمیخته اند که نا رفته راه و گام ننهاده در سلوک را نمی توان حکیم نامید. در آثار او عناصر اصلی سلوک و منازل و احوال سالک از مرتبه بیداری تا فنا و اتصال به عالم نور ترسیم شده است. نفس آدمی نوری محبوس در خاکدان هستی است و باید به وطن حقیقی خویش بازگشت کند. در این مسیر سالک باید تعلقات ظلمانی را به کناری نهد و با اراده ای پولادین و توکل به حضرت نورالانوار و در پرتو تعلیمات پیر و مرشد متحمل ریاضات و مجاهدات علمی و عملی شود تا روحش صیقل خورده لذت وصل را با ذوق دریابد و به کوه قاف برسد. سهروردی نکات سلوکی خود را به صورت تمثیل، نماد، کنایه و استعاره هایی ارائه می دهد. او در قالب گفتگوهایی که گاه خود شیخ است و گاه سالک، دستورالعمل هایی را با زبان رمز در اختیار سالکان و پیروان طریقتش قرار می دهد. طریقت او چندان شناخته شده نیست و همین امر توصیفی نظام مند را از شیوه سلوکی او با مشکل مواجه می کند. ولی با مراجعه به آثار او می توان تا حدودی شیوه او را در طریقت و عناصر اساسی تشکیل دهنده سلوک عرفانی اش به دست آورد.

ولادت معنوی، حیات دوباره ای است که انسان می تواند در همین نشئه دنیایی به آن دست یابد. این تولد منوط به ایجاد تحولاتی در حوزه معنویت و به تعبیری، ولادت طفل جان از دامن ایمان است که ولایت او را پیامبر اکرم (ص) و به تبع او پیر راهدان، بر عهده دارد. ولادت ثانی مراتب تکامل نفس است که از امارگی به مقام اطمینان می رسد و یکایک صورت ها و پوشش های ناراست را از خود می زداید و سرانجام به صورت الهی و ملکوتی خود دست می یابد. ولادت معنوی محصول مرگ ارادی است؛ این مرگ نوعی فنای اختیاری و میراندن نفسانیات و شهوات است که در پرتو آن، روح به زندگی دیگر دست می یابد. در این ولادت، نفس انواع مرگ را که رهایی از بندها و تعلقات گوناگون است، تجربه می کند تا به حیات معنوی و طیبه دست پیدا کند. در مرگ اختیاری انسان به نحوی به قیامت راه می یابد و آنچه را که آدمی با مرگ اجباری در می یابد، در همین نشئه، بالعیان مشاهده می کند. آنچه عارف را وا می دارد به مرگ اختیاری تن دهد، جوشش و فوران عشق و میل به اتحاد با مبدا خود است. شوق به اتصال، عارف را به وصال پیش از وصال و مرگ پیش از مرگ، دعوت می کند.

حیرت در عرفان اسلامی، یکی از مطلوبات مهم و از مقامات عالیه عارف است. حیرت در بادی امر با ضلالت و سرگردانی هم معنا ست. اما در عرفان به عنوان بدیهه‌ای است که بر قلب عارف وارد می‌شود و نهایت معرفت عارف به باری تعالی را می‌رساند. چون ذات او حقیقتی لا یتناهی است و در ادراک محدود عقل جای نمی‌گیرد، بنابراین درک عقل از حقیقت او و همچنین آنچه که مربوط به عالم غیب و ماوراءطبیعت است قرین باعجز و حیرانی است. خداوند بزرگترین رازی است که نه عقل ونه کشف به فهم ذاتش پی نخواهند برد و همیشه در حیرت و سرگردانی باقی خواهند ماند. فیلسوف و عارف با دو ابزار عقل و کشف و شهود، کوششهای فراوانی برای کشف حقیقت و ادراک آن نموده و در بسیاری موارد با هم همنشین و موافق بوده اند. اما در مسأله حیرت این دو تیره با هم هم داستان نشده و فیلسوف در همه حال از حیرانی و سرگردانی گریزان بوده و عارف طالب آن. حیرت از مطلوبات عارف است اما برای فیلسوف از امور نکوهیده و مذموم.عارف در اکتشافات عالیه خود به حقایقی از معرفت ذات باری می‌رسد که وقتی آنها را بر عقل فلسفی عرضه می‌کند، آن را حیران و سرگردان می‌گذارد.

آنچه از یک دیندار و مومن حقیقی خواسته شده ایمان، تعقل، معرفت و راهیابی و هدایت است که تقریبا در همه ادیان بر آن تأکید شده است. اساس ایمان، معرفت قلبی فرد نسبت به خداوند، معاد و نبوت است. اولین لایه ایمان پذیرش اسلام و نهائی ترین آن رسیدن به یقین است. مؤمن برای راه یافتن و شناخت این حقایق بی نیاز از تعقل و اندیشه نیست. عقل سلیم که مطابق فطرت عمل کند، خود به حقیقت یگانه ذات احدیت و وجود فرستادگانش و روز حساب معترف است. بنابراین عقل از مهمترین قوای شناختی به عنوان رسول باطنی و فرستادگان خداوند به عنوان پیامبران بیرونی، هادی و راهنمای بشر برای کسب معرفت و راهیابی به سوی حق تعالی می باشند. معرفت ذات لایتناهی حق تعالی از نظر دین، انفع المعارف محسوب می گردد.عرفان یکی از نظامهای اعتقادی است که در بستر فرهنگ اسلامی با صبغه اسلامی شکل گرفته و به جهت معرفت شهودی و حضوری که در عرفان به آن قائل هستند، اقرب طرق برای شناخت خداوند است. از عناصر مؤکد که عرفا در مراحل عالیه معرفت الله به آن می رسند «حیرت» می باشد. عارف معتقد است که شناخت حضرت حق و راهیابی به ساحت یگانه وی در نهایی ترین مرتبه خود باعث حیرت و حیرانی مومنین می گردد. «حیرت » یکی از مطلوبات مهم در عرفان اسلامی و متلازم با معرفت عالی و کشف عالی است. در ظاهر امر به نظر می رسد که حیرت به معنی جهل و تشویش و سردرگمی و ضلالت باشد. اما در عرفان بدیهه ای است که بر دل عارف می افتد و به حیرت رسیدن، نشان از به مقصد رسیدن دارد. حیرت عارف ناشی از مواجهه وی با اسراری از عالم ماوراء الطبیعت و غیب و ادراک تجلیات نوبه نو حق تعالی است که در هر لحظه جلوه ای نو دارد . از نگاه عارف هستی را وحدت صرف در برگرفته است، هیچ چیز نیست، جز حقیقت ذات باری تعالی که نظام جلوات هستی، مظهری از او هستند و حقیقت ذات باری تعالی را نشان می دهند، اما باز هم نشان از او ندارند. بنابراین باید قائل به بود و نبود، هست و نیست، واحد و کثیر، تشبیه و تنزیه، حقیقت وخلقیت خداوند شویم. چون اشاره به یک طرف از موارد فوق شناخت ناقصی از خداوند را می فهماند و شناخت درست از خداوند این است که به هست و نیست وتشبیه و تنزیه او قائل شویم. اینها اموری است که عقل فلسفی برنمی تابد و قادر به ادراک آنها نیست. عقل مقید به مبانی خاص خود بوده و به جهت محدودیت و محصور بودن در زمان و مکان& این عالم در معرفت فرا زمانی و فرا مکانی دچار صعوبت می شود.عقل هر چند یکی از قوای مهم ادراکی است اما در شناخت خداوند اظهار عجز می کند و سقف تعقل در حیرت نمودار می گردد. حیرت عارفان ناشی از معرفت است, بنابراین مطلوبیت خاصی دارد و غیر از حیرت ناشی از جهل است. حیرت ناشی از جهل به جهت سستی اندیشه، ماندن در ححب الفاظ و راه نیافتن رخ می دهد. فیلسوف سعی دارد از تمام حقایق و اسرار هستی حیرت زدایی کند و تصویر روشن از آن ارائه دهد و آنها را در قالب تعریفات و مبانی خود در آورد,اما اهل عرفان، چنین نبوده و هستی را سرشار از اسرار دانسته و خداوند حقیقتی که در عناوینی چون علت العلل و مسب الاسباب و یا آنچه که در رأس سلسله ممکنات قرار گیرد، نیست. بلکه حقیقتی حیرت افکن و حیرت زا بوده و عقول در فهمش عاجزند. لذا حیرت به عنوان یکی از مسائل اساسی اختلافی و حل ناشدنی فیلسوف و عارف است و نگاه هر یک از این دو طائفه نسبت به حیرت متفاوت است. خداوند سرالاسرار و غیب الغیوب است و این بدان معناست که خداوند حقیقتی لایتناهی و بی کران است که در ظرف محدود هیچ شناختی قرار نمی گیرد و شناخت خداوند در حد پی بردن به وجود و هستی وی و معرفت اسماء و صفات اوست و معرفت بیش از این نسبت به حق تعالی، حیرت و حیرانی را بدنبال دارد. در یک نگاه ظاهری به نظر می رسد که دین و حیرت و دعوت به حیرانی عارف، با مقولات دینی ایمان, عقلانیت, معرفت و هدایت درتنافی است. چرا که در عرف متداول «حیرت» با عناصری چون شک و دودلی، ضلالت، سرگردانی و جهالت پیوند دارد. که در قاموس دین به عنوان، ضد ارزش مطرود شمرده است, اما در شناختی عمیق تر ونگاهی دقیق تر می بینیم که حیرت، ایمان و یقین مؤمن را به مخاطره نمی اندازد. زیرا که ساحت ایمان به هست ها تعلق دارد و حوزه حیرت در ماهیات و کیفیات حقایق است. عقلانیت دینی بگونه ای است که با حیرت عارف همنشین است و معرفت عالی با حیرت قرین است. و به حیرت رسیدن عارف، به معنای ضلالت و گمراهی نیست بلکه عین هدایت و راهیابی است و آن به این جهت است که حیرت ناشی از معرفت است. حیرت و حیرانی در حقیقت لایتناهی و بی کران حق تعالی به عنوان محور و اساس دین، امری طبیعی و مطلوب است.